Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 457

૩૬૬
તર્કરહસ્યદીપિકા
બહાર વિદ્યમાન પદાર્થોમાં જૂનો-નવો અને મોટો(જ્યેષ્ઠ)-નાનો આદિ વ્યવહાર પણ ચિરસ્થિતિ (લાંબી સ્થિતિ) યા અલ્પસ્થિતિની અપેક્ષાએ થાય છે. અને સ્થિતિ તો અસ્તિત્વની જ અપેક્ષા રાખે છે જે અસ્તિત્વ તો પદાર્થમાં સ્વતઃ જ હોય છે.
183. ये तु कालं द्रव्यं न मन्यन्ते, तन्मते सर्वेषां द्रव्याणां वर्त्तनादयः पर्याया एव सन्ति, न त्वपेक्षाकारणं कश्चन काल इति ।
183. જે આચાર્યો કાલને દ્રવ્ય નથી માનતા તેમના મતે તો બધાં દ્રવ્યોના વર્તના વગેરે પર્યાયો જ છે, તેમનું કાલ નામનું કોઈ અપેક્ષાકારણ છે જ નહિ.
184. अथ पुद्गलाः । " स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः " [ त० सू० ५।२३ ] । अत्र स्पर्शग्रहणमादौ स्पर्शे सति रसादिसद्भावज्ञापनार्थम् । ततोऽबादीनि चतुर्गुणानि स्पर्शित्वात् पृथिवीवत् । तथा मनः स्पर्शादिमत्, असर्वगतद्रव्यत्वात्, पार्थिवाणुवदिति प्रयोगी सिद्धौ ।
184. हवे पुछ्गलद्रव्यनुं नि३पए। अरीखे छीजे. 'पुछ्गलो स्पर्श, रस, गन्ध અને વર્ણવાળા હોય છે’[તત્ત્વાર્થસૂત્ર, ૫.૨૩]. આ સૂત્રમાં સૌપ્રથમ સ્પર્શનો ઉલ્લેખ કરવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ‘જયાં સ્પર્શ હોય ત્યાં ૨સ વગેરે હોય જ' આ અવિનાભાવસંબંધ જણાવવા માટે જ સ્પર્શને સૌપ્રથમ ગણાવવામાં આવેલ છે. તેથી આપણે અનુમાન કરીએ છીએ કે જલ આદિ બધાં પુદ્ગલદ્રવ્યોમાં સ્પર્શ, રસ, ગન્ધ અને વર્ણ આ ચારે ગુણો હોય છે કેમ કે તેમનામાં સ્પર્શ છે, જેમ કે પૃથ્વી. તેવી જ રીતે મન પણ સ્પર્શ આદિ ગુણોવાળું છે કેમ કે તે અવ્યાપી દ્રવ્ય છે, જેમ કે પૃથ્વીનો પરમાણુ. આ બન્ને અનુમાનપ્રયોગો સિદ્ધ છે, અસિદ્ધ નથી.
185. तत्र स्पर्शा हि मृदुकठिनगुरुलघुशीतोष्णस्त्रिग्धरूक्षाः । अत्र च स्निग्धरूक्षशीतोष्णाश्चत्वार एवाणुषु संभवन्ति । स्कन्धेष्वष्टावपि यथासंभवमभिधानीयाः । रसास्तिक्तकटुकषायाम्लमधुराः । लवणो मधुरान्तर्गत इत्येके, संसर्गज इत्यपरे । गन्धौ सुरभ्यसुरभी । कृष्णादयो वर्णाः । तद्वन्तः पुद्गला इति । न केवलं पुद्गलानां स्पर्शादयो धर्माः शब्दादयश्चेति दर्श्यते । " शब्दबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमश्छायातपोद्योतवन्तश्च" [त० सू० ५।२४] पुद्गलाः । अत्र पुंगलपरिणामाविष्कारी मतुप्रत्ययो नित्ययोगार्थं विहितः । तत्र शब्दो ध्वनिः । बन्धः परस्पराश्लेषलक्षणः प्रयोगविस्त्रसादिजनित औदारिकादिशरीरेषु जतुकाष्ठादिश्लेषवत् परमाणु