Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 301

૨૧૦
તર્કરહસ્યદીપિકા પ્રકૃતિના ભોગ અને અપવર્ગને તે પોતાના માની લે છે.
30. अत्र प्रमाणस्य सामान्यलक्षणमुच्यते-'अर्थोपलब्धिहेतुः प्रमाणम्' इति । अथोत्तरार्धे मानत्रितयं च-प्रमाणत्रितयं च, अत्र-सांख्यमते । किं तदित्याह-प्रत्यक्षं-प्रतीतं, लैङ्गं-अनुमानं, शाब्दं-चागमः चकारोऽत्रापि संबन्धनीयः । तत्र प्रत्यक्षलक्षणमाख्यायते- श्रोत्रादिवृत्तिरविकल्पिका प्रत्यक्षम्' इति । श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिका चेति पञ्चमी' इति । श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि, तेषां वृत्तिर्वर्तनं परिणाम इति यावत्, इन्द्रियाण्येव विषयाकारपरिणतानि प्रत्यक्षमिति हि तेषां सिद्धान्तः । अविकल्पिका नामजात्यादिकल्पनारहिता शाक्यमताध्यक्षवद् व्याख्येयेति ।
30. હવે અહીં પ્રમાણનું સામાન્ય લક્ષણ જણાવીએ છીએ – અર્થોપલબ્ધિની ઉત્પત્તિનું જે સાધકતમ કારણ છે તે પ્રમાણ છે. શ્લોકના ઉત્તરાર્ધમાં સાંખ્યોનાં ત્રણ प्रभाोने ४९॥व्यांछे - (१) प्रत्यक्ष, (२) मा अर्थात् लिंग द्वार। यतुं अनुमान, અને (૩) શાબ્દ અર્થાત્ આગમ. તેમાંથી પ્રત્યક્ષનું લક્ષણ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે – શ્રોત્ર વગેરે ઈન્દ્રિયોની નિર્વિકલ્પક વૃત્તિ પ્રત્યક્ષ છે. શ્રોત્ર, સ્પર્શન, ચક્ષુ, જીભ અને નાક એ પાંચ ઈન્દ્રિયો છે. શ્રોત્ર આદિ ઇન્દ્રિયોની વૃત્તિ અર્થાત્ પરિણામ યા વ્યાપાર એ જ શ્રોત્રાદિવૃત્તિનો અર્થ છે. સાંખ્યો વિષયાકારે પરિણત ઇન્દ્રિયોને જ પ્રત્યક્ષપ્રમાણ માને છે. નામ, જાતિ આદિ કલ્પનાથી રહિત ઇન્દ્રિયવૃત્તિ નિર્વિકલ્પક છે. આ નિર્વિકલ્પક ઇન્દ્રિયવૃત્તિનું વ્યાખ્યાન બૌદ્ધદર્શનમાં કરવામાં આવેલા પ્રત્યક્ષના વ્યાખ્યાનની જેમ કરવું.
31. ईश्वरकृष्णस्तु 'प्रतिनियताध्यवसायः श्रोत्रादिसमुत्थोऽध्यक्षम्" इति प्राह। ____31. श्व२८! 5 , “पोताना नियत विषयना ३ ५२मेली श्रोत्र ઈન્દ્રિયોએ બુદ્ધિમાં ઉત્પન્ન કરેલો સ્વગત વિષયાકારવાળો બુદ્ધિનો પરિણામ યા बुद्धिवृति, ४ अध्यवसाय३५ छेते, ४ प्रत्यक्ष छे."
32. अनुमानस्य त्विदं लक्षणम्-पूर्ववच्छेषवत्सामान्यतोदृष्टं चेति त्रिविधमनुमानमिति । तत्र नद्युन्नतिदर्शनादुपरि वृष्टो देव इत्यनुमीयते यत्तत्पूर्ववत् । तथा समुद्रोदकबिन्दुप्राशनाच्छेषं जलं क्षारमनुमानेन ज्ञायते, तथा स्थाल्यां सिक्थैकचम्पनाच्छेषमन्नं पक्कमपक्कं वा ज्ञायते तत्शेषवत् । यत्सामान्यतोदृष्टं तल्लिङ्गलिङ्गिपूर्वकम्, यथा त्रिदण्डदर्शनाददृष्टोऽपि लिङ्गी परिव्राज