Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 262

નિયાયિકમત
૧૭૧ शब्द इति प्रतिज्ञासंन्यासात्पराजितो भवति ४ ।
119. (૪) પ્રતિજ્ઞાસંન્યાસ–પ્રતિવાદી દ્વારા સાધનમાં દોષની ઉદ્દભાવના કરાતાં વાદી જ્યારે તે દોષનું નિવારણ કરવામાં પોતાને અસમર્થ અનુભવે અને પરિણામે પોતાની પ્રતિજ્ઞામાંથી જ નામકર જાય તો તે પ્રતિજ્ઞાસંન્યાસ નામના નિગ્રહસ્થાનમાં આવી પડે છે. ઉદાહરણ – “શબ્દ અનિત્ય છે કારણ કે તે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય છે' એમ વાદી કહે અને પ્રતિવાદી વાદીના હેતુમાં અનૈકાન્તિકતા દોષ દર્શાવવા કહે, “સામાન્ય તો નિત્ય છે છતાં ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય છે અર્થાત્ પ્રતિવાદી સામાન્ય દ્વારા હેતુમાં અનૈકાન્તિતા દોષનું ઉભાવન કરે ત્યારે વાદી જો કહેવા માંડે, “કોણ કહે છે કે શબ્દ અનિત્ય છે?' તો તે પ્રતિજ્ઞાસંન્યાસના કારણે પરાજિત થાય છે.
120. વિશેષાહિતે હેત પ્રતિષિદ્ધ તકશેષ મfમથતો હેત્વરે नाम निग्रहस्थानं भवति । तस्मिन्नेव प्रयोगे तथैव सामान्यस्य व्यभिचारेण दूषिते जातिमत्त्वे सतीत्यादि विशेषणमुपादानो हेत्वन्तरेण निगृहीतो भवति
120. (૫) હેલ્વન્તર– વાદીએ વિશેષણરહિત હેતુનો પ્રયોગ કર્યો. પ્રતિવાદીએ તેનો પ્રતિષેધ કર્યો. તે વખતે વાદી જો હેતુને કોઈ વિશેષણ લગાડી દે તો હેલ્વન્તર નામનું નિગ્રહસ્થાન થાય. ઉદાહરણ – “શબ્દ અનિત્ય છે કારણ કે તે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય છે આ વાદીના અનુમાનપ્રયોગમાં પ્રતિવાદી અગાઉ મુજબ સામાન્ય દ્વારા હેતુમાં વ્યભિચાર દોષની ઉદ્ભાવના કરે ત્યારે જો વાદી [વ્યભિચાર દોષથી બચવા] પોતાના હેતુ “ઇન્દ્રિયગ્રાહ્યત્વ'ની આગળ “જાતિમાન્ હોવા સાથે” (ગતિમત્તે સતિ) વિશેષણ લગાડે તો તે હેત્વત્તર નિગ્રહસ્થાનથી પરાજિત થાય છે. [“જાતિમાન્ હોવા સાથે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય હોવાથી આવો હેતુ થતાં સામાન્ય દ્વારા હેતુમાં આવતા વ્યભિચાર દોષનું વારણ થાય છે કેમ કે સામાન્ય સ્વયં સામાન્યવાળું હોતું નથી, પરંતુ તેમ કરવા જતાં હત્વન્તર નિગ્રહસ્થાન આવી પડે છે.]
121. प्रकृतादर्थादन्योऽर्थोऽर्थान्तरं तदनौपायिकमभिदधतोऽर्थान्तरं नाम निग्रहस्थानं भवति । अनित्यः शब्दः कृतकत्वादिति हेतुः । हेतुरिति च हिनोतेर्धातोस्तुप्रत्यये कृदन्तं पदम् । पदं च नामाख्यातोपसर्गनिपातभेदाच्चतुर्विधमिति प्रस्तुत्य नामादीनि व्याचक्षाणः प्रकृतानुपयोगिनार्थान्तरेण निगृह्यत इति ६।
121. (૬) અર્થાન્તર– પ્રકૃત અર્થથી અન્ય અર્થનું કથન કરવું કે જે અન્ય અર્થના