Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 253

તર્કરહસ્યદીપિકા
103. અપિત્ત્તા પ્રત્યેવસ્થાનમત્તિસમા નાતિઃ । યનિત્યમાधर्म्यात्कृतकत्वादनित्यः शब्दोऽर्थादापद्यते, तदा नित्यसाधर्म्यान्नित्य इति । अस्ति चास्य नित्येनाकाशादिना साधर्म्यममूर्तत्वमित्युद्भावनप्रकारभेद एवायमिति १७ ।
૧૬૨
103. (૧૭) અર્થપત્તિસમા - અર્થાપત્તિ દ્વારા શબ્દોનો બીજો અર્થ ફલિત કરીને ખંડન કરવું એ અર્થપત્તિસમા જાતિ છે. ઉદાહરણ – જો અનિત્ય ઘટાદિ સમાન કૃતક હોવાથી શબ્દ અનિત્ય છે તો તેમાંથી અર્થાત્ જ ફલિત થાય છે કે નિત્ય પદાર્થ સમાન હોવાથી શબ્દ નિત્ય છે અને શબ્દનું નિત્ય આકાશ સાથે અમૂર્તત્વ ધર્મના આધારે સાધર્મ્સ તો છે જ. અહીં પણ દોષોદ્ભાવનની રીત જ માત્ર જુદી છે.
104. अविशेषापादनेन प्रत्यवस्थानमविशेषसमा जातिः । यदि शब्दघटयोरेको धर्मः कृतकत्वमिष्यते, तर्हि समानधर्मयोगात्तयोरविशेषे तद्वदेव सर्वपदार्थानामविशेष: प्रसज्यत इति १८ ।
-
104, (૧૮) અવિશેષસમા — પક્ષ અને દૃષ્ટાન્તમાં સમાનતા હોવાના કારણે અવિશેષતા દેખીને, કોઈ અન્ય ધર્મ દ્વારા બધા પદાર્થોમાં અવિશેષતા દર્શાવી ખંડન કરવું એ અવિશેષસમા જાતિ છે. ઉદાહરણ ~ જો શબ્દ અને ઘટનો એક ધર્મ કૃતકત્વ માનશો તો સમાન ધર્મ તે બન્ને ધરાવતા હોવાથી તે બન્નેમાં કોઈ વિશેષતા યા ભેદ નહિ રહે, તેવી જ રીતે સત્ત્વરૂપ સમાન ધર્મ બધા પદાર્થો ધરાવતા હોવાથી તે બધા પદાર્થોમાં વિશેષતાના અભાવની, ભેદાભાવની આપત્તિ આવશે:
105. उपपत्त्या प्रत्यवस्थानमुपपत्तिसमा जातिः । कृतकत्वोपपत्त्या शब्दस्यानित्यत्वं, तर्ह्यमूर्तत्वोपपत्त्या नित्यत्वमपि कस्मान्न भवतीति पक्षद्वयोपपत्त्यानध्यवसायपर्यवसानत्वं विवक्षितमित्युद्भावनप्रकारभेद एवायम्
૨૧ ।
=
105. (૧૯) ઉ૫પત્તિસમા – સાધ્ય અને સાધ્યાભાવ બન્નેની ઉપપત્તિ અર્થાત્ યુક્તિ દેખાડીને ખંડન કરવું એ ઉપપત્તિસમા જાતિ છે. ઉદાહરણ – જો કૃતકત્વરૂપ યુક્તિથી શબ્દમાં અનિત્યતા સિદ્ધ થાય છે તો અમૂર્તત્વરૂપ યુક્તિથી શબ્દમાં નિત્યતા કેમ સિદ્ધ નથી થતી ? અહીં નિત્યતા અને અનિત્યતા બન્ને પક્ષો યુક્તિથી ઘટતા હોવાથી શબ્દમાં બેમાંથી કોઈ એક જ ધર્મના હોવાનો નિશ્ચય થઈ શકતો નથી. આમ બન્ને પક્ષોની ઉપત્તિ થવાથી અનધ્યવસાયમાં (અનિશ્ચયમાં) પર્યવસાન વિવક્ષિત છે. આ રીતે અહીં પણ દોષોદ્ભાવનની રીતમાં જ ભેદ છે.