Page Text
________________
૧૪
તર્કરહસ્યદીપિકા ત્યારે નયોનું જૈનેતર મતો સાથે સામંજસ્ય યા સંયોજન બેસાડવાનો પ્રયત્ન તે ન કરે એવું તો બની શકે નહિ. આ પ્રક્રિયામાંથી પ્રથમ તો સર્વદર્શનોનો અભ્યાસ વધારવાની પ્રવૃત્તિમાં જૈનાચાર્યો પ્રવૃત્ત થયા, અને તેના પરિણામે નયો અને જૈનેતર વિવિધ મતોનો કેવા પ્રકારનો સંબંધ હોઈ શકે છે એ જાતની વિચારણાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ.
આ વિચારણામાં અગ્રેસર આચાર્ય સિદ્ધસેન દિવાકર થયા એવું જણાય છે. વિક્રમની ચોથી-પાંચમી શતાબ્દીમાં થયેલા આચાર્ય સિદ્ધસેને બત્રીસ બત્રીસીઓ લખી છે, તેમનામાંથી ૮મીમાં જલ્પકથા, ૭મીમાં વાદ, ૯મીમાં વેદવાદ, ૧૦મીમાં યોગવિદ્યા, ૧૨મીમાં ન્યાયદર્શન, ૧૩મીમાં સાંખ્યદર્શન, ૧૪મીમાં વૈશેષિકદર્શન, ૧પમીમાં બૌદ્ધદર્શન, ૧૬મીમાં નિયતિવાદ આદિ જૈનેતર દર્શનોની ચર્ચા કરી છે. વળી, સન્મતિતર્કમાં તેમણે નય અને નયાભાસ અર્થાત્ સુનય-દુર્નયનો ભેદ સ્પષ્ટ કરીને નવી વિચારણા શરૂ કરી દીધી. દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક આ બન્ને નયો પોતપોતાના દષ્ટિબિંદુથી વિચાર કરે એ તો ઠીક પરંતુ પોતાની મર્યાદા ઓળંગી એવો આગ્રહ રાખે કે વસ્તુનું આ જ રૂપ છે તો પ્રત્યેક મિથ્યાષ્ટિ બની જશે (૧.૧૩), કિન્તુ જો બન્ને નય પોતાના વિષયનો વિભાગ કરીને પોતાની મર્યાદામાં રહે તો બન્ને એકાન્ત મળીને અનેકાન્ત બની જાય (૧.૧૪). પ્રત્યેક નય દુર્નય બની જાય છે જો તે પોતાની દષ્ટિનો જ આગ્રહ રાખે (૧.૧૫). બધા નો મિથ્યાદષ્ટિ બને છે જયારે તેઓ સ્વપક્ષને જ પ્રતિબદ્ધ હોય છે પરંતુ જ્યારે તેઓ પર રની અપેક્ષા રાખે છે ત્યારે તેઓ સમ્યગ્દષ્ટિ બની જાય છે (૧.૨૧), બન્ને નયને માનવામાં આવે તો જ સંસાર-મોક્ષની વ્યવસ્થા ઘટી શકે છે, અન્યથા ઘટી શકતી નથી (૧.૧૭-૨૦). આચાર્ય સિદ્ધસેને પોતાના આ મતની પુષ્ટિ કરવા માટે એક સુંદર ઉદાહરણ આપ્યું છે, તેનો નિર્દેશ જરૂરી છે. તેમણે કહ્યું છે કે ગમે તેટલા મૂલ્યવાન વૈર્ય આદિ મણિ હોય પરંતુ જ્યાં સુધી તેઓ પૃથક પૃથફ હોય છે ત્યાં સુધી “રત્નાવલિ'ના નામથી વંચિત જ રહે છે. તેવી જ રીતે પોતપોતાના મતોના વિશે આ નવો ગમે તેટલા સુનિશ્ચિત હોય પરંતુ જયાં સુધી તેઓ અન્ય અન્ય પક્ષોથી નિરપેક્ષ છે ત્યાં સુધી તેઓ “સમ્યગદર્શન' નામથી વંચિત જ રહેશે. જેવી રીતે તે જ મણિઓ જયારે પોતપોતાના યોગ્ય સ્થાને એક સૂત્રમાં પરોવવામાં આવે છે ત્યારે પોતપોતાનું નામ છોડીને એક “રત્નાવલિ' નામને ધારણ કરે છે, તેવી જ રીતે આ બધા નયવાદો પણ બધા મળીને અખંડ વસુદર્શનમાં પોતપોતાના વક્તવ્યને અનુરૂપ યોગ્ય સ્થાન પ્રાપ્ત કરીને “સમ્યગ્દર્શન' નામ પામે છે અને પોતાની વિશેષ સંજ્ઞાનો ત્યાગ કરે છે (૧.૨૨-૨૫). આ જ અનેકાન્તવાદ છે.
સન્મતિકાર સિદ્ધસેનના મતે નયોનો સુનય અને દુર્નય વિભાગ જરૂરી છે. તાત્પર્ય એટલું જ છે કે અન્ય દર્શનોના જે મત છે તેઓ જો અનેકાન્તવાદના અંશોરૂપ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |