Page Text
________________
નૈયાયિકમત
૧૩૯ જ્ઞાનને કરણરૂપ ઇન્દ્રિયો ઉત્પન્ન કરે છે. તેવી જ રીતે આંતરિક સુખાદિ વિષયના જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરનાર કરણ હોવું જ જોઈએ. તે કરણ મન છે.] આમ મનનું અનુમાન કરવામાં આવે છે. (૭) શુભ અને અશુભ ફળને ઉત્પન્ન કરનારા મન, વચન અને કાયાના વ્યાપારને પ્રવૃત્તિ કહે છે. (૮) રાગ, દ્વેષ અને મોહ એ ત્રણ દોષો છે. ઈર્ષા આદિનો સમાવેશ આ ત્રણમાં જ થઈ જાય છે. આ દોષો જ સંસારનું અર્થાત્ જન્મમરણચક્રનું, ભવભ્રમણનું કારણ છે. (૯) આ જન્મમાં ધારણ કરેલા દેહ, ઈન્દ્રિય આદિના સંઘાતને ત્યજીને નવીન દેહાદિના સંઘાતને ધારણ કરવો એ પ્રેત્યભાવ છે. (પ્રેત્ય એટલે મરીને ભાવ એટલે ઉત્પત્તિ અથાત્ જન્મ). જન્મ-જન્માન્તરની આ પરંપરા જ સંસાર છે. (૧૦) પ્રવૃત્તિ અને દોષોથી ઉત્પન્ન થયેલાં સુખ અને દુઃખ મુખ્ય ફળો છે તથા સુખ-દુઃખનાં સાધનભૂત પદાર્થ ગૌણ ફળો છે. (૧૧) પીડા અને સત્તાપ એ સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થનારું દુઃખ છે. જો કે “ફલ'ના કથન દ્વારા જ દુઃખનું કથન થઈ જ જાય છે તેમ છતાં સંસાર દુઃખરૂપ છે એ દર્શાવવા માટે તથા સાંસારિક સુખ દુઃખાવિનાભાવી હોવાથી દુઃખરૂપ જ છે એ સમજાવવા માટે દુઃખને અલગથી કહેવામાં આવ્યું છે. તાત્પર્ય એ કે સંસાર દુઃખરૂપ છે એવી ભાવના કરવાથી જ સંસારમાં હેયબુદ્ધિ થઈ શકે છે. (૧૨) દુઃખનો આયનિક નાશ જ મોક્ષ યા અપવર્ગ કહેવાય છે. અર્થાત દુઃખોનો આત્યન્તિક નાશ કહેતાં વર્તમાન દુ:ખોના અભાવની સાથે સાથે જ ભવિષ્યમાં દુઃખોની ઉત્પત્તિ ન થવી એ પણ વિવક્ષિત છે. મોક્ષની અવસ્થામાં આત્મા જ્ઞાન વગેરે પોતાના બધા વિશેષ ગુણોથી રહિત બનીને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં જ અવસ્થાન પામે છે. આ સંસારમાં દુ:ખને સુખથી પૃથક કરી તેનો ત્યાગ કરવો શક્ય જ નથી એટલે દુઃખને છોડવાની ઇચ્છા કરનારે દુઃખમિશ્રિત સુખને પણ છોડવું જ પડે છે, જેમ વિષને છોડવાની ઇચ્છા ધરાવનારે વિષમિશ્રિત મિષ્ટાન્ન પણ છોડવું જ પડે છે તેમ, જન્મ, જરા અને મરણની અવિચ્છિન્ન પરંપરાનું નામ જ સંસાર છે, અને આ સંસારનો ઉચ્છેદ કરવો એ જ પરમપુરુષાર્થ છે, એ જ અપવર્ગ યા મોક્ષ છે. આ અપવર્ગની પ્રાપ્તિ તત્ત્વજ્ઞાનથી થાય છે. (૨૪)
61. સંશયપ્રયોગનયો: સ્વરૂપ પ્રદિकिमेतदिति संदिग्धः प्रत्ययः संशयो मतः । प्रवर्तते तदर्थित्वात्तत्तु साध्यं प्रयोजनम् ॥२५॥ 61. હવે આચાર્ય સંશય અને પ્રયોજનનું સ્વરૂપ વર્ણવે છે“આ શું છે?' એ જાતના સંદિગ્ધ જ્ઞાનને સંશય કહે છે. જેને પ્રાપ્ત કરવા માટે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |