Page Text
________________
૧૦૬
તર્કરહસ્યદીપિકા 18. व्याख्या-प्रत्यक्षमध्यक्षं, अनुमान लैङ्गिकं, चकारः समुच्चयार्थः, उपमानमुपमितिः, तथाशब्दस्य समुच्चयार्थत्वाच्छाब्दिकं च शब्दे भवं शाब्दिकमागम इत्यर्थः । अथ प्रत्यक्षस्य लक्षणं लक्षयति । 'तत्रेन्द्रियार्थ' इत्यादि । तत्रेति तेषु प्रमाणेषु प्रथमं प्रत्यक्षमुच्यते । अत्रास्येदमक्षपादप्रणीतं सूत्रम्-"इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम्।" इति [ न्यायसू० १।१।४] इन्द्रियं चक्षुरादिमनःपर्यन्तम्, तस्यार्थः परिच्छेद्य इन्द्रियार्थ इन्दियविषयभूतोऽर्थों रूपादिः "रूपादयस्तदर्थाः" [
] इति वचनात् । तेन सन्निकर्षः प्रत्यासत्तिरिन्द्रियस्य प्राप्तिः संबन्ध इति यावत् । स च षोढा इन्द्रियेण सार्धं द्रव्यस्य संयोग एव १ । रूपादिगुणानां संयुक्तसमवाय एव द्रव्ये समवेतत्वात् २ । रूपत्वादिषु गुणसमवेतेषु संयुक्तसमवेतसमवाय एव ३ । शब्दे समवाय एवाकाशस्य श्रोत्रत्वेन व्यवस्थितत्वात्, शब्दस्य च तद्गुणत्वेन तत्र समवेतत्वात् ४ । शब्दत्वे समवेतसमवाय एव शब्दे समवेतत्वात् ५ । समवायाभावयोविशेषणविशेष्यभाव एव । उक्तरूपपञ्चविधसंबन्धसंबद्धेषु वस्तुषु समवायघटादिदृश्याभावयोर्विशेषणत्वं विशेष्यत्वं वा भवतीत्यर्थः । तद्यथातन्तवः पटसमवायवन्तः तन्तुषु पटसमवाय इति । घटशून्यं भूतलमिह भूतले घटो नास्तीति ६ षोढा सन्निकर्षः ।
18. व्याया- दो १७भ. 'च' भने 'तथा' श६ समुय्ययार्थ छे. प्रत्यक्ष અર્થાત્ અધ્યક્ષ, અનુમાન અર્થાત્ લૈંગિક, ઉપમાન અર્થાત્ ઉપમિતિ, અને શબ્દથી ઉત્પન્ન થનાર શાબ્દિક અર્થાત્ આગમ આ ચાર પ્રમાણો છે. તે ચાર પ્રમાણમાંથી સૌપ્રથમ પ્રત્યક્ષનું લક્ષણ આચાર્ય આપે છે–તે ચારમાં ઇન્દ્રિયાર્થસંપર્કોત્પન્ન ઈત્યાદિ. અક્ષપાદે પોતે જ ન્યાયસૂત્રમાં કહ્યું છે કે “ઇન્દ્રિય અને અર્થના સમિકર્ષથી ઉત્પન્ન થનારું, અવ્યપદેશ્ય, અવ્યભિચારી અને વ્યવસાયાત્મક જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે.' (ન્યાયસૂત્ર ૧.૧.૪.]. ઇન્દ્રિય એટલે ચક્ષુ આદિ પાંચ અને મન. અર્થ એટલે તે ઇન્દ્રિયોનો विषयभूत ३५ मामर्थ. “३५ मन्द्रियोन अर्थो छ" [ ] मे શાસ્ત્રનું વચન છે. અર્થની સાથે ઈન્દ્રિયનો સન્નિકર્ષ અર્થાત્ સામીપ્ય, પ્રાપ્તિ, એટલે કે સંબંધ. આ સમિકર્ષસંબંધ છ પ્રકારનો છે– (૧) સંયોગ-ચક્ષુ આદિ ઇન્દ્રિયોનો દ્રવ્યની સાથે સંયોગરૂપ સગ્નિકર્ષ થાય છે. અર્થાત્ ચક્ષુરિન્દ્રિય તેજોદ્રવ્યરૂપ છે, રસનેન્દ્રિય જલદ્રવ્યરૂપ છે, ઘ્રાણેન્દ્રિય પૃથ્વીદ્રવ્યરૂપ છે, અને સ્પર્શનેન્દ્રિય વાયુદ્રવ્યરૂપ છે. આ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |