Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 174

બૌદ્ધમત
८3 89. एषु चानुपलब्ध्यादिषु त्रिषु हेतुषु तादात्म्यतदुत्पत्तिसंबन्धबलादविनाभावो विद्यते, आद्यान्त्ययोरनुपलब्ध्योः स्वभावहेतोश्च तादात्म्यभावात्, मध्ययोरनुपलब्ध्योः कार्यहेतोश्च तदुत्पत्तिसद्भावात् । अविनाभावश्च तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्यामेव व्याप्तः । तादात्म्यतदुत्पत्ती चानुपलब्धिस्वभावकार्येष्वेव विद्येते नान्यत्र । ततस्तादात्म्यतदुत्पत्तिप्रतिबन्धविकलानामनुपलब्धिस्वभावकार्यव्यतिरिक्तानामर्थानां सर्वेषां हेत्वाभासतैव प्रत्येतव्या । तेन संयोग्यादिका वैशेषिकादिकल्पिता हेतवो न भवन्ति, व्यभिचारस्य संभवात् ।
89. આ અનુપલબ્ધિ આદિ ત્રણ પ્રકારના હેતુઓમાં તાદાભ્ય અને તંદુત્પત્તિ દ્વારા અવિનાભાવનો નિશ્ચય થાય છે. વિરુદ્ધોપલબ્ધિ, સ્વભાવાનુપલબ્ધિ અને સ્વભાવતુમાં તાદાભ્યસંબંધ છે તથા વચ્ચેની બે વિરુદ્ધકાપલબ્ધિ અને કારણાનુપલબ્ધિ તેમજ કાર્યક્ષેતુમાં તદુત્પત્તિસંબંધ છે. અવિનાભાવ તાદામ્ય અને તદુત્પત્તિથી જ વ્યાપ્ત છે. (અર્થાત્ અવિનાભાવસંબંધ યા વ્યાપ્તિસંબંધના બે જ પ્રકારો છે – તાદાભ્યસંબંધ અને તદુત્પત્તિસંબંધ.). તાદાભ્યસંબંધ અને તદુત્પત્તિસંબંધ અનુપલબ્ધિ, કાર્ય અને સ્વભાવ હેતુઓમાં જ મળે છે, તેથી આ ત્રણ જ હેતુઓ છે, લિંગો છે. જેમનામાં તાદાભ્યસંબંધ યા તદુત્પત્તિસંબંધ નથી તે બધાને, કાર્ય, સ્વભાવ અને અનુપલબ્ધિરૂપ ત્રણ હેતુઓથી ભિન્ન અર્થોને હેત્વાભાસ સમજવા જોઈએ. તેથી વૈશેષિક વગેરેએ સ્વીકારેલા સંયોગી આદિ હેતુ હેતુ નથી પણ હેત્વાભાસ છે કેમ કે તેમનામાં વ્યભિચાર જોવામાં આવે છે.
90. कारणात्कार्यानुमानं तु व्यभिचारित्वेनैव नाभ्युपगम्यते । यदपि रसतः समानसमयस्य रूपादेरनुमानं सौगतैरभ्युपगतम्, यदपि समग्रेण हेतुना कार्योत्पादानुमानं च, ते अपि स्वभावानुमानतयाभ्युपेते । तथाहि- ईदृशरूपान्तरोत्पादसमर्थः प्राक्तनो रूपक्षणः, ईदृशरसजनकत्वात्, पूर्वोपलब्धरूपवदिति रूपान्तरोत्पादरूपसामर्थ्यानुमानम् । योग्येयं प्रतिबन्धकविकला बीजादिसामग्री स्वकार्योत्पादने, समग्रत्वात्, पूर्वदृष्टबीजादिसामग्रीवदिति योग्यतानुमानम् । अतः स्वभावहेतुप्रभवे एवैते, न पुनः कारणात् कार्यानुमाने इति ॥१०॥
90. બૌદ્ધો કારણ દ્વારા કાર્યના અનુમાનનો સ્વીકાર કરતા નથી કારણ કે તે વ્યભિચારી જ હોય છે. વ્યભિચારી કેવી રીતે? કેમ કે કારણ હોવા છતાં પણ કાર્ય