Page Text
________________
૮૨
તર્કરહસ્યદીપિકા
જ્ઞાન કરાવવા માટે ત્રિરૂપ હેતુનું કથન કરવામાં આવે છે ત્યારે તે હેતુથી બીજાને થતું સાધ્યનું જ્ઞાન પરાર્થાનુમાન કહેવાય છે. શ્લોકમાં વપરાયેલો 'તુ' શબ્દ લિંગના અર્થાત્ હેતુના ભેદોને સૂચવે છે અર્થાત્ ‘તુ’ શબ્દ વિશેષણાર્થક છે.
88. अत्र यत्त्रिरूपं लिङ्गं लिङ्गिनो गमकमुक्तं तल्लिङ्गमनुपलब्धिस्वभावकार्यभेदात्रिधैव भवतीति । तत्रानुपलब्धिश्चतुर्धा वर्ण्यते मूलभेदापेक्षया । તદ્યથા- વિરુદ્ધોપલબ્ધિઃ, વિરુદ્ધાવૈંપનધ્ધિ:, જાળાનુપલબ્ધિ:, स्वभावानुपलब्धिश्च । तत्र विरुद्धोपलब्धिर्यथा नात्र शीतस्पर्शोऽग्नेः । विरुद्धकार्योपलब्धिर्यथा नात्र शीतस्पर्शो धूमात् । कारणानुपलब्धिर्यथा नात्र धूमोऽग्न्यभावात् । स्वभावानुपलब्धिर्यथा नात्र धूम उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलब्धेः । शेषास्तु सप्ताप्यनुपलब्धयो धर्मबिन्दु ( न्यायबिन्दु ) प्रभृतिशास्त्रप्रतिपादिता एष्वेव चतुर्षु भेदेष्वन्तर्भवन्तीति प्रतिभेदरूपत्वान्नात्र पृथगभिहिताः । स्वभावहेतुर्यथा वृक्षोऽयं शिशपात्वात् । कार्यहेतुर्यथाअग्निस्त्र धूमात् ।
=
-
88. શ્લોકમાં જે ત્રિરૂપ હેતુને સાધ્યનો ગમક કહેવામાં આવ્યો છે તે હેતુના ત્રણ પ્રકાર છે – (૧) અનુપલબ્ધિહેતુ, (૨) સ્વભાવહેતુ અને (૩) કાર્યહેતુ. અનુપલબ્ધિ મૂલભેદોની દૃષ્ટિએ ચાર પ્રકારની છે– (૧) વિરુદ્ધોપલબ્ધિ, (૨) વિરુદ્ધકાર્યોપલબ્ધિ, (૩) કારણાનુપલબ્ધિ તથા (૪) સ્વભાવાનુપલબ્ધિ. વિરુદ્ધોપલબ્ધિનું દૃષ્ટાન્ત – અહીં શીતસ્પર્શ નથી કારણ કે અહીં શીતસ્પર્શનો વિરોધી અગ્નિ મોજૂદ છે. વિરુદ્ધકાર્યોપલબ્ધિનું દૃષ્ટાન્ત – અહીં શીતસ્પર્શ નથી કારણ કે અહીં શીતસ્પર્શના વિરોધી અગ્નિનું કાર્ય ધૂમ ઉપલબ્ધ છે. કારણાનુપલબ્ધિનું દૃષ્ટાન્ત અહીં ધૂમ નથી કારણ કે અહીં ધૂમનું કારણ અગ્નિ ઉપલબ્ધ નથી. સ્વભાવાનુપલબ્ધિનું દૃષ્ટાન્ત · અહીં ધૂમ નથી કારણ કે ઉપલબ્ધિલક્ષણપ્રાપ્ત હોવા છતાં પણ તે ઉપલબ્ધ થતો નથી, અર્થાત્ પ્રત્યક્ષ થવા માટેની સકલ સામગ્રી હોવા છતાં પણ તે ઉપલબ્ધ થતો નથી. ઉપલબ્ધિલક્ષણપ્રાપ્ત એટલે જેની ઉપલબ્ધિની (જેના પ્રત્યક્ષની) સઘળી સામગ્રી ઉપસ્થિત છે તે. અનુપલબ્ધિના બાકીના સાત ભેદોનો, જેમનું વર્ણન ન્યાયબિન્દુ આદિ ગ્રન્થોમાં છે તેમનો, આ ચાર મૂળ ભેદોમાં જ અન્તર્ભાવ થઈ જાય છે. તેથી તે સાત પેટાભેદોનું અહીં અલગથી નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું નથી. સ્વભાવèતુનું ઉદાહરણ – આ વૃક્ષ છે કારણ કે આ શિંશપા છે. કાર્યહેતુનું ઉદાહરણ – અહીં અગ્નિ છે કારણ કે અહીં ધૂમ
છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |