Page Text
________________
બૌદ્ધમત
ક્ષણિક છે' એ વિકલ્પજ્ઞાનને ઉત્પન્ન થવા દેતું નથી. તેથી બૌદ્ધ કહે છે કે નિર્વિકલ્પક દર્શન દ્વારા તો ક્ષણિકતા અને અક્ષણિકતા ઉભયસાધારણ વસ્તુમાત્રનું ગ્રહણ થાય છે, તેની પછી કોઈ ભ્રમનિમિત્તના કારણે વસ્તુમાં અક્ષણિકતાનો આરોપ થઈ જાય છે. તેમ છતાં નિર્વિકલ્પક દર્શનને અક્ષણિક અંશમાં પ્રમાણ નહિ માની શકાય, ઊલટું વિપરીત અધ્યવસાયથી (નિશ્ચયાત્મક વિકલ્પજ્ઞાનથી) યુક્ત હોવાના કારણે તે અક્ષણિક અંશમાં અપ્રમાણ જ છે. સાથે સાથે તે નિર્વિકલ્પક દર્શન ક્ષણિક અંશમાં પણ પ્રમાણ નથી કેમ કે તેણે ‘આ ક્ષણિક છે’ એ આકારના અનુકૂળ વિકલ્પને (નિશ્ચયને) ઉત્પન્ન કર્યો નથી. તે નિર્વિકલ્પક દર્શન તો કેવલ નીલાંશમાં જ પ્રમાણ છે કેમ કે તે ‘આ નીલ છે’ એ આકારનો જ અનુકૂલ વિકલ્પ ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી યોગ્ય જ કહ્યું છે કે જે અભ્રાન્ત નિર્વિકલ્પક જ્ઞાન છે તે જ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે.
85. अत्र 'अभ्रान्तम्' इति विशेषणग्रहणादनुमाने च तदग्रहणादनुमानं भ्रान्तमित्यावेदयति । तथाहि - भ्रान्तमनुमानम्, सामान्यप्रतिभासित्वात्, सामान्यस्य च बहिः स्वलक्षणे व्यतिरेकाव्यतिरेकविकल्पाभ्यामपाक्रियमाणतयाऽयोगात्, सामान्यस्य स्वलक्षणरूपतयानुमानेन विकल्पनात् । अतस्मिन्नस्वलक्षणे तद्ग्रहस्य स्वलक्षणतया परिच्छेदस्य भ्रान्तिलक्षणत्वात् । प्रामाण्यं पुनः प्रणालिकया बहिः स्वलक्षणबलायातत्वादनुमानस्य । तथाहिनार्थं विना तादात्म्यतदुत्पत्तिरूपसंबन्धप्रतिबद्धलिङ्गसद्भावः, न तद्विना तद्विषयं ज्ञानम्, न तज्ज्ञानमन्तरेण प्रागवधारितसंबन्धस्मरणम्, तदस्मरणे नानुमानमित्यर्थाव्यभिचारित्वाद् भ्रान्तमपि प्रमाणमिति संगीर्यते ।
तदुक्तम्-"अतस्मिंस्तद्ग्रहो भ्रान्तिरपि संधानतः प्रमा" [ ] इति । अमुमेवार्थं दृष्टान्तपूर्वकं [ वि] निश्चये धर्मकीर्तिरकीर्तयत् । यथा
"मणिप्रदीपप्रभयोर्मणिबुद्ध्याभिधावतोः । मिथ्याज्ञानाविशेषेऽपि विशेषोऽर्थक्रियां प्रति ॥ १ ॥ यथा तथाऽयथार्थत्वेऽप्यनुमानतदाभयोः । अर्थक्रियानुरोधेन प्रमाणत्वं व्यवस्थितम् ॥२॥ "
૭૯
Jain Education International
[ प्र० वा० २।५७-५८ ] इति ॥
85. प्रत्यक्षना लक्षाभां 'अन्त' विशेषानुं । उरवामां आव्युं छे प અનુમાનના લક્ષણમાં તે વિશેષણનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું નથી, એટલે સૂચવવામાં
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |