Page Text
________________
૭૮
તર્કરહસ્યદીપિકા અનુભવ કરવા યોગ્ય (અનુભાવ્ય) કોઈ ગ્રાહ્ય પદાર્થ જ નથી અને ન તો બદ્ધિને ગ્રહણ કરનારો કોઈ અન્ય ગ્રાહક છે. તેથી ગ્રાહ્ય અને ગ્રાહકનું અસ્તિત્વ જ ન હોવાથી આ કેવળ શુદ્ધ બુદ્ધિ જ સ્વયં પ્રકાશે છે.” પ્રિમાણવાર્તિક, ૨.૩૨૭].
84. ननु प्रत्यक्षेण क्षणक्षयिपरमाणुस्वरूपं स्वलक्षणं कथं संवेद्यत इति चेत् । उच्यते - प्रत्यक्षं हि वर्तमानमेव सन्निहितं वस्तुनो रूपं प्रत्येति, न पुनर्भावि भूतं तत्, असन्निहितत्वात्तस्य । तर्हि प्रत्यक्षानन्तरं नीलरूपतानिर्णयवत्क्षणक्षयनिर्णयः कुतो नोत्पद्यत इति चेत् । उच्यते- तदैव स्मृतिः पूर्वदेशकालदशासंबन्धितां वस्तुनोऽध्यवस्यन्ती क्षणक्षयनिर्णयमुत्पद्यमानं निवारयति । अत एव सौगतैरिदमभिधीयते-दर्शनेन क्षणिकाक्षणिकत्वसाधारणस्यार्थस्य विषयीकरणात्, कुतश्चिभ्रमनिमित्तादक्षणिकत्वारोपेऽपि न दर्शनमक्षणिकत्वे प्रमाणं किन्तु प्रत्युताप्रमाणम्, विपरीताध्यवसायाक्रान्तत्वात्, क्षणिकत्वेऽपि न तत् प्रमाणम् अनुरूपाध्यवसायाजननात्। नीलरूपे तु तथाविधनिश्चयकरणात्प्रमाणमिति । ततो युक्तमुक्तं निर्विकल्पकमभ्रान्तं च प्रत्यक्षमिति ।
84. શંકા-પ્રત્યક્ષ દ્વારા ક્ષણિક પરમાણુરૂપ સ્વલક્ષણનો અનુભવ કેવી રીતે થાય છે?
બૌદ્ધ ઉત્તર–પ્રત્યક્ષ વસ્તુના સન્નિહિત અર્થાત્ સામે ઉપસ્થિત તથા વર્તમાન રૂપને જ જાણે છે. તે વસ્તુના અતીત અને ભવિષ્યત્ રૂપને જાણી શકતું નથી કેમ કે તે સ્વરૂપ ન તો સન્નિહિત છે કે ન તો વર્તમાન. પદાર્થના શુદ્ધ વર્તમાન રૂપનો પ્રતિભાસ જ પદાર્થની ક્ષણિકતાનો પ્રતિભાસ છે.
શંકા– જો પ્રત્યક્ષથી ક્ષણિકતાનું જ્ઞાન થતું હોય તો જેમ નીલના પ્રત્યક્ષ પછી નીલરૂપતાનો નિશ્ચય કરનારું “આ નીલ છે' એવું વિકલ્પજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તેમ તે પ્રત્યક્ષ પછી તે નીલની ક્ષણિકતાનો નિશ્ચય કરનારું “આ ક્ષણિક છે' એવું વિકલ્પજ્ઞાન કેમ ઉત્પન્ન થતું નથી ?
બૌદ્ધ ઉત્તર– નિર્વિકલ્પક દર્શન અર્થાત્ પ્રત્યક્ષ દ્વારા જે વખતે પદાર્થની ક્ષણિકતાનો અનુભવ થાય છે બરાબર તે જ વખતે તે પદાર્થની પૂર્વદેશસંબંધિતાનું, પૂર્વકાલસંબંધિતાનું તથા પૂર્વાવસ્થાસંબંધિતાનું સ્મરણ થાય છે અને તેના કારણે એવું લાગે છે કે “આ તે જ પદાર્થ છે જે તે દેશમાં હતો, આ તે જ પદાર્થ છે જે પહેલાં પણ મોજૂદ હતો, આ તે જ પદાર્થ છે જે તે અવસ્થામાં હતો.' આ સ્થિરતાનું સ્મરણ જ “આ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |