Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 164

૭૩
બૌદ્ધમત
अत्र शाब्दोपमानार्थापत्त्यभावादिप्रमाणान्तराणां निराकरणम् प्रत्यक्षानुमानयोरन्तर्भावनं वा यथा भवति, तथा प्रमाणसमुच्चयादिबौद्धग्रन्थेभ्यः सन्मत्यादिग्रन्थेभ्यो वावगन्तव्यम् । ग्रन्थगौरवभयात्तु नोच्यते। ततः स्थितमेतत्-प्रत्यक्षानुमाने द्वे एव प्रमाणे इति ॥९॥ - 79. અનુમાનથી પણ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષથી અતિરિક્ત અન્ય કોઈ ત્રીજા પ્રમેયનો અભાવ પ્રતીત થાય છે. જે બે વસ્તુઓ એકબીજાનો અભાવ કરીને જ પોતાને સ્થાપે છે તે બે વસ્તુમાંથી કોઈ એક વસ્તુનો નિષેધ કરવાથી બીજી વસ્તુની વિધિ આપોઆપ જ થઈ જાય છે. ઉદાહરણાર્થ, નીલતા અનીલતાનો વ્યવચ્છેદ કરીને તથા અનીલતા નીલતાનો વ્યવચ્છેદ (નિષેધ) કરીને પોતાના સ્વરૂપને પામે છે, તેથી જ્યાં નીલતાનો નિષેધ હોય છે ત્યાં અનીલતાનું વિધાન તથા જ્યાં અનીલતાનો નિષેધ હોય છે ત્યાં નીલતાનો સદ્દભાવ આપોઆપ જ થઈ જાય છે. અનુમાનનો પ્રયોગ આ પ્રમાણે છેજયાં એક પ્રકારનો નિષેધ કરીને બીજા પ્રકારની વ્યવસ્થા થાય છે ત્યાં તે બેથી અતિરિક્ત ત્રીજા પ્રકારની સંભાવના નથી, જેમ કે કોઈ વસ્તુમાં નીલત્વનો વ્યવચ્છેદ કરીને અનીલતાનું વિધાન હોતાં નીલતા અને અનીલતાથી અતિરિક્ત કોઈ ત્રીજા પ્રકારની સંભાવના નથી, પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષરૂપ બે પ્રકારો પણ એકબીજાનો વ્યવચ્છેદ કરીને પોતાના સ્વરૂપની વ્યવસ્થા કરે છે, તેથી જગતનાં બધાં પ્રમેયોમાં કાં તો પ્રત્યક્ષતાનો વ્યવચ્છેદ કરીને પરોક્ષતા હશે કાં તો પરોક્ષતાનો વ્યવચ્છેદ કરીને પ્રત્યક્ષતા ફલિત થશે, આ બે પ્રકારોથી અતિરિક્ત કોઈ ત્રીજા પ્રકારની સંભાવના કરી શકાતી નથી.' આ હેતુ વિરુદ્ધોપલબ્ધિરૂપ છે. તદુપ્રકાર અર્થાત્ પ્રત્યક્ષ અને અતપ્રકા૨ અર્થાતુ પરોક્ષ એકબીજાનો પરિહાર કરીને પોતાની સ્થિતિને (ઉપસ્થિતિને, વિદ્યમાનતાને, અસ્તિત્વને) સ્થાપે છે. આ રીતે જયારે ત્રીજું પ્રમેય જ નથી ત્યારે ત્રીજા પ્રમાણની સંભાવના ક્યાંથી હોય? ન જ હોય. કહ્યું પણ છે કે “પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષથી ભિન્ન કોઈ ત્રીજું પ્રમેય જ નથી, તેથી પ્રમેય બે હોવાથી પ્રમાણ પણ બે જ માનવામાં આવ્યાં છે.” (પ્રમાણવાર્તિક, ૨.૬૩.]
અહીં આગમ, ઉપમાન, અથપત્તિ તથા અભાવ આદિ પ્રમાણાન્તરોનું નિરાકરણ અથવા તેમનો આ પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન પ્રમાણમાં અન્તર્ભાવ કરવાની રીત યા પ્રણાલી પ્રમાણસમુચ્ચય આદિ બૌદ્ધગ્રન્થોમાંથી તેમજ સન્મતિતર્ક[-ટીકા] આદિ જૈન ગ્રન્થોમાંથી જાણી લેવી જોઈએ. ગ્રન્થનું કદ વધુ પડતું વધી ન જાય એ ખાતર આ લઘુ ગ્રન્થમાં તે ગુરુ યા વિસ્તૃત ચર્ચાઓને લખતા નથી. તેથી એ સિદ્ધ થયું કે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન બે જ પ્રમાણ છે. (૯)