Page Text
________________
બૌદ્ધમત અનુમાનથી અર્થને જાણીને પ્રવૃત્તિ કરનાર પુરુષની અર્થક્રિયામાં (તૃષાશમન, સ્નાન આદિ અર્થક્રિયામાં) કોઈ પણ વિસંવાદ દેખાતો નથી.” ].
70. प्राप्यमाणं च वस्तु नियतदेशकालाकारं प्राप्यत इति तथाभूतवस्तुप्रदर्शकयोः प्रत्यक्षानुमानयोरेव प्रामाण्यं न ज्ञानान्तरस्य । तेन पीतशङ्खादिग्राहिज्ञानानामपि प्रापकत्वात् प्रामाण्यप्रसक्तिन भवति, तेषां प्रदर्शितार्थाप्रापकत्वात् । यद्देशकालाकारं हि वस्तु तैः प्रदर्शितं, न तत्तथा प्राप्यते, यच्च यथा प्राप्यते न तैस्तत्तथा प्रदर्शितम्, देशादिभेदेन वस्तुभेदस्य निश्चितत्वादिति न तेषां प्रदर्शितार्थप्रापकता, ततो न प्रामाण्यमपि । नापि प्रमाणद्वयव्यतिरिक्तं शब्दादिकं प्रदर्शितार्थप्रापकत्वेन प्रमाणम्, तत्प्रदर्शितस्य देशाद्यनियतस्यार्थस्यासत्त्वेन प्राप्तुमशक्तेः । तत्प्रदर्शितार्थस्यानियतत्वं च साक्षात् पारंपर्येण वा प्रतिपाद्यादेरर्थस्यानुपपत्तेः । ततः स्थितं प्रदर्शितार्थप्रापणशक्तिस्वभावमविसंवादकत्वं प्रामाण्यं द्वयोरेव।
70. પ્રાપ્ત થનારી વસ્તુ નિયત દેશ, કાલ અને આકારમાં જ પ્રાપ્ત થવી જોઈએ. અર્થાત્ જે દેશમાં, જે સમયમાં અને જે આકારમાં વસ્તુ પ્રતિભાસિત થઈ હોય તે જ દેશમાં, તે જ સમયમાં અને તે જ આકારમાં તે પ્રાપ્ત થાય તો જ સાચી અર્થપ્રાપકતા કહી શકાય. આ રીતે યથાર્થ વસ્તુના પ્રદર્શક પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન એ બે જ પ્રમાણ છે. શુક્લ શંખમાં “આ પીળો શંખ છે' એ જાતનું મિથ્યા જ્ઞાન પ્રમાણ નથી કેમ કે તે જે આકારવાળી વસ્તુનો પ્રતિભાસ કરાવે છે તે જ આકારવાળી વસ્તુની પ્રાપ્તિ નથી કરાવતું. પીત શંખને ગ્રહણ કરનારું જ્ઞાન જે દેશ, કાલ તથા આકારમાં વસ્તુનું ઉપદર્શન કરાવે છે તે જ દેશ, કાલ તથા પીતાદિ આકારમાં તો તે શંખને પ્રાપ્ત કરાવતું નથી અને જે શુક્લ આકારવાળા શંખને પ્રાપ્ત કરાવે છે તે આકારનો પ્રતિભાસ તો ઉપદર્શનમાં હતો જ નહિ. આમ દેશાદિભેદે વસ્તુભેદનો નિશ્ચય થવાના કારણે ઉક્ત પતશંખજ્ઞાનમાં વિસંવાદકતા જ છે, પ્રામાણ્ય નથી. પીતશંખજ્ઞાન પ્રદર્શિત અર્થનું પ્રાપક નથી, તેથી વિસંવાદી છે અને પરિણામે અપ્રમાણ છે. વળી, પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન આ બે પ્રમાણોથી અતિરિક્ત શબ્દજન્ય આગમાદિજ્ઞાન પણ પ્રદર્શિત અર્થનું પ્રાપક ન હોવાથી પ્રમાણ પણ નથી. તે પ્રદર્શિત અર્થનું પ્રાપક કેમ નથી? તેનું કારણ એ છે કે શબ્દ અનિયત દેશ, કાલ તથા આકારવાળી વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરે છે જ્યારે વસ્તુ તો કોઈ ને કોઈ નિયત દેશ, કાલ તથા આકારવાળી જ હોય છે. તેથી જેવી અનિયતદેશકાલાકારવાળી વસ્તુનું પ્રતિપાદન શબ્દ કરે છે તેવી વસ્તુને તે પ્રાપ્ત કરાવતો જ નથી, કારણ કે તેવી વસ્તુનું અસ્તિત્વ જ નથી, તથા જેવી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |