Page Text
________________
૫૮
તર્કરહસ્યદીપિકા
‘આ તે જ વાળ છે, આ તે જ નખ છે’ એવી પૂર્વસદેશ વાળમાં અને નખોમાં એકત્વની ભ્રમબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. તેવી જ રીતે જગતના બધા પદાર્થો પ્રતિક્ષણ નાશ પામી જાય છે અને તેમના સ્થાને ઉત્તર ઉત્તર ક્ષણે નવા નવા સદંશ પદાર્થો ઉત્પન્ન થતા જાય છે અને આ ભિન્ન ભિન્ન સદશ પદાર્થોની ધારામાં ‘આ તે જ છે' એવી એકત્વની ભ્રમબુદ્ધિ થાય છે એમ સજ્જનોએ માનવું જોઈએ. આ વિવેચનથી સિદ્ધ થઈ જાય છે કે જગતમાં જે કંઈ સત્ છે તે ક્ષણિક છે. તેથી ‘બધા સંસ્કાર યા બધી વસ્તુઓ ક્ષણિક છે’ એ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે તર્કસંગત છે.
65. अथ प्रस्तुतं प्रस्तूयते - 'क्षणिकाः सर्वसंस्काराः' इत्यत्र इतिशब्दात् प्रकारार्थात् नास्त्यात्मा कश्चन, किंतु ज्ञानक्षणसन्ताना एव सन्तीत्यादिकमप्यत्र गृह्यते । ततोऽयमर्थ:- क्षणिकाः सर्वे पदार्थाः, नास्त्यात्मेत्याद्याकारा, एवमीदृशी यका 'स्वार्थे कप्रत्यये, या वासना पूर्वज्ञानजनिता तदुत्तरज्ञाने शक्तिः क्षणपरम्पराप्राप्ता मानसी प्रतीतिरित्यर्थः, स मार्गो नामार्यसत्यम्, इह बौद्धमते विज्ञेयोऽवगन्तव्यः । सर्वपदार्थ क्षणिकत्वनैरात्म्याद्याकारश्चित्तविशेषो मार्ग इत्यर्थः । स च निरोधस्य कारणं द्रष्टव्यः ।
65. હવે પ્રસ્તુત શ્લોકને સમજાવવામાં આવે છે – ‘ક્ષળિા: સર્વસંÓારા રૂતિ' અહીં ‘કૃતિ' શબ્દ પ્રકારવાચી છે. તેથી ‘કોઈ આત્મા નામનું સ્વતન્ત્ર તત્ત્વ નથી પરંતુ પૂર્વાપર જ્ઞાનોના પ્રવાહરૂપ સન્તાનો જ છે' ઇત્યાદિ પ્રકારોનો પણ અહીં સમાવેશ થઈ જાય છે. તેથી એ ફલિત થયું કે ‘બધા પદાર્થો ક્ષણિક છે’, ‘આત્મા નથી’ ઇત્યાદિ પ્રકારની જે વાસના છે તેને જ બૌદ્ધો માર્ગ નામનું આર્યસત્ય કહે છે. પૂર્વ પૂર્વ જ્ઞાનથી ઉત્તર ઉત્તર જ્ઞાનમાં જન્મેલી શક્તિ જે જ્ઞાનક્ષણપરંપરાને યા જ્ઞાનક્ષણપ્રવાહને પ્રાપ્ત છે તેને વાસના યા માનસી પ્રતીતિ કહે છે. તાત્પર્ય એ કે ‘બધા પદાર્થો ક્ષણિક છે' તથા ‘આત્મા નથી’ ઇત્યાદિ આકારવાળું અર્થાત્ ક્ષણિકત્વ, નૈરાત્મ્ય આદિ આકારવાળું વિશિષ્ટ ચિત્ત જ માર્ગ છે. આ માર્ગ નામનું આર્યસત્ય નિરોધનું કારણ છે, એમ જાણવું. શ્લોકમાં ‘વાસના યા’ છે તેને ‘વાસના યા' સમજવું કારણ કે અહીં યા માં સ્વાર્થમાં ‘’ પ્રત્યયનો પ્રયોગ થયો છે.
66. अथ चतुर्थमार्यसत्यमाह-निरोधो निरोधनामकं तत्त्वं मोक्षोऽपवर्ग उच्यतेऽभिधीयते । चित्तस्य निःक्लेशावस्थारूपो निरोधो मुक्तिर्निगद्यत इत्यर्थः । एतानि दुःखादीन्यार्यसत्यानि चत्वारि यानि ग्रन्थकृतात्रानन्तरमेवोक्तानि तानि सौत्रान्तिकमतेनैवेति विज्ञेयम् ॥७॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |