________________
સાહિત્ય અને શિલ્પમાં “કલ્યાણત્રય”
પંદરમા શતકના ઉત્તરાર્ધમાં થયેલા ખરતરગચ્છીય હરિકલશની ચૈત્યપરિપાટીમાં પણ (ગિરનાર પર) ત્રણ ભૂમિમાં કલ્યાણકમાં રહેલા જિનને નમ્યાનો ઉલ્લેખ છે૧૫. ત્રિહું ભૂમિ કલ્યાણઈ જિણ નમંતિ ।।૧૨।।
આ પછી જોઈએ તપાગચ્છીય રત્નસિંહસૂરિશિષ્ય કૃત ગિરનારતીર્થમાલા (સં. ૧૫૦૯-૧૫૨૩ / ઈ. સ. ૧૪૫૩-૧૪૬૭ આસપાસ)૧૯. તેમાં ‘ત્રણભૂમિ’માં કાયોત્સર્ગરૂપે બિરાજમાન નેમિની પ્રતિમાઓને નમ્યાનો ઉલ્લેખ છે :
કલ્યાણત્રય ત્રિહભૂમિઠિય કવિ કાસ્ટિંગ
કવિ પ્રતિમા સંઠિય નેમિ નમેસિ સુરંગો ॥૧૭॥
Jain Education International
હવે જોઈએ તપાગચ્છનાયક, યુગપ્રધાન સોમસુંદરસૂરિના શિષ્ય હેમહંસગણિની સં. ૧૫૧૫ / ઈ સ ૧૪૫૯ના અરસામાં રચાયેલી ગિરનાર ચૈત્તપ્રવાડિ૧૭. તેમાં ‘કલ્યાણત્રયવિહાર’ સોની સમરસિંહ અને માલદેવ્યવ્યવહારિએ ઉદ્ધાર્યાની વાત કરતાંની સાથે પ્રસ્તુત રચનામાં ચારે દિશામાં ‘ત્રણ ભૂમિ’માં બાર મૂલનાયકની મૂર્તિઓ હોવાનું, અને તેમાં પ્રથમ એટલે કે કેવળ નીચેની ભૂમિએ કાયોત્સર્ગે (ખડ્ગાસને) રહેલા ‘નેમિકુમાર'ને ઉલ્લેખ કર્યો છે. આગળ ચાલતાં ‘દીક્ષા, જ્ઞાન, નિર્વાણ’ એ ત્રણ કલ્યાણકોનો ઉલ્લેખ કરી, મંદિરમાં રહેલી એક જીર્ણ પ્રતિમાની વાત કરી, મંદિરના વિશાળ ‘મેઘમંડપ’નો ઉલ્લેખ કરીને કહ્યું કે ઓસવાલ વંશી સમરસી-માલદેવે એનો સં ૧૪૯૪ ઈ. સ. ૧૪૩૮માં ઉદ્ધાર કરાવ્યો ઃ યથા : હિવ કલ્યાણત્રય-તણઈ નિરમાડિએ જાઈ જઈ પ્રાસાદિ. ૨૪
:
ધનધન સોની સમ(૨)સિંહ માલદે વ્યવહારિઅ ઐહિં કલ્યાણત્રય-વિહાર-ઉદ્ધાર કરાવિઅ ચિહું દિસિ ત્રિકું ભૂમીહિં મૂલનાયક તિહાં બાર કોસંગ રહિઆ પ્રથમ ભૂમિ સિરિ નેમિકુમાર ઘડતાં જસુ પાલિ અંજલિઇ સર્વે ટાંતા રોગ
સેવિઉ સ્વામી પૂરવઈએ નિરમાલડિએ અનુદિન ભોગ-સંયોગ. ૨૫
૨૩૧
દિક્ખ-નાણ-નિવ્વાણ તિહાં સિરિ સોહઈ છત્ર જીરણ પ્રતિમા વામ પાસિ ધુરિ તાસુ સત્તાત્ર મંડપ સયલ વિસાલ મેઘમંડપ રુલિઆલઉ ઓસવંસિ શ્રી સમરસી માલદેવ મનરંગ
સંવત ચઉદ ચઉરાણવઈ નિરમાલડિએ ઉદ્ધરિઉ ઉત્તુંગ . ૨૬
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
