________________
૭૨
સાંપ્રત સહચિંતન – ભાગ ૧૧
-
કિવિ નાચઇ મનરંગિ, કેવિ ખેલઇ તિહિ ફાગો;
કિવિ વાયંતિ વસંત, નામિ, પયડિય વર રાગો. (પુરુષોત્તમ પાંચ પાંડવ ફાગ)
આમ, ફાગુ ગાવા અને રમવા વિશેના ઉલ્લેખો ફાગુકૃતિઓમાંથી જ સાંપડે છે. એટલે એનાં એ લક્ષણો વિશે બહારના કોઇ આધારની અપેક્ષા રહેતી નથી.
પ્રત્યેક નવો કાવ્યપ્રકાર પોતાનો વિશિષ્ટ પઘદેહ ધારણ કરીને અવતરે છે. સમય જતાં એમાં પરિવર્તનો પણ થાય છે. એ પદ્યદેહ વિશેનો એક સામાન્ય ખ્યાલ કવિઓમાં અને એના ભાવકોમાં રૂઢ થઇ જાય છે. ઘણા કવિઓ જ્યારે એ પ્રકારના પદ્યદેહને અનુસરે છે ત્યારે એનાં મૂળ ઊંડાં જાય છે. ફાગુના કાવ્યપ્રકારનો વિચાર કરીએ ત્યારે સૌ પ્રથમ આપણે એ ખ્યાલમાં રાખવું જોઇએ કે યુવાન હૈયાંઓની ઊર્મિઓને વ્યક્ત કરતી આ ગેય રચના છે. ફાગુ ગાવા માટે જેટલાં છે તેટલાં વાંચન કે પઠન માટે નથી. ભાવ અને લહેકાથી ગાવામાં વધારે આનંદ અનુભવી શકાય છે, તન્મય થવાય છે. વળી જો એ સમૂહમાં ગવાય તો આનંદની ઓર વૃદ્ધિ થાય છે. ફાગુનો વિષય જ એવો છે કે એ ગાવાવાળા માત્ર વિદગ્ધજનો જ નહિ, સામાન્ય લોકો પણ હોય છે. એટલે શબ્દરચનાની દષ્ટિએ પણ એમાં ઓછેવત્તે અંશે સરળતા રહેલી હોવી જોઇએ. સરળ અને ગેય એવા છંદોમાં માત્રામેળ છંદો અને તેમાં પણ ૨૪(૧૩–૧૧) માત્રવાળો દૂહો વધુ અનુકૂળ ગણી શકાય. વળી દૂહો જુદી જુદી લઢણથી આરોહઅવરોહ સાથે ગાઇ શકાય છે. દૂહાની સળંગ બધી જ કડીઓ એક જ ઢાળમાં કે રાગમાં ગાવાની અનિવાર્યતા નહિ. ઢાળમાં કે રાગમાં પણ વૈવિધ્ય આણી શકાય. આથી જ દૂહો ફાગુકાવ્ય માટે કવિઓને અનુકૂળ જણાયો હશે. ફાગુકાવ્યનો દૂહો પિંગળશાના બંધારણને બરાબર વળગી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
