________________
અધ્યવસાયોનો સંવર થાય છે એટલે મૈત્રી આદિભાવનાઓ ધર્મધ્યાનનું પ્રવેશદ્વાર છે. તે ભાવનાઓનું ચિંતન-અનુપ્રેક્ષા ધર્મધ્યાન છે.
વિવેચન : આવી ભાવનાઓ જેમણે સાંભાળી નથી, જાણી નથી તેનું ચિંતન કર્યું નથી કે અભ્યાસ કર્યો નથી તેમને તત્ત્વરૂપ ધર્મ પ્રાપ્ત થવો કઠણ છે. સંસારી જીવો ધર્મ ચિહન છે. તેમનાં મન, દિલ કે હૃદય સંકલેશયુક્ત હોય છે. સંતાપથી ભારેલા અગ્નિ જેવા હોય છે. કષાયોથી ઉત્તેજિત હોય છે. તેમને જો આ ભાવનાઓનું અમૃત મળી જાય તો તેમના તાપ સંતાપ શમી જવા સંભવ છે.
ધર્મ એક વિશાળ વૃક્ષ જેવો છે તેનાં બીજાં અંગો તે મૈત્રી આદિ ભાવનાઓ છે. તપ જપાદિ પણ આ ભાવનાઓ વડે ફળદાયી છે. જ્ઞાની કે ધ્યાની આ ભાવનાયુક્ત હોય તો તે શીવ્રતાએ સંસાર તરી જાય છે.
શુભ ભાવનાઓની અનુપેક્ષા ઉપયોગની સૂક્ષ્મતા લાવે છે. તે સૂક્ષ્મતા જગતમાં વ્યાપક બને છે. તેથી અન્ય મનુષ્યોના સંબંધમાં તે ભાવનાઓ સૂક્ષ્મપણે કાર્યરત બને છે, તેથી મનુષ્યો શુભભાવનાવાળા બને છે. એમ જગતમાં સારા વિચારો ફેલાતા રહે તો પ્રાણીઓ સુખ પામે. કારણ કે આવી ભાવનાઓ વડે અશુભ વિચારો અને કર્મસંબંધ વિખરાઈ જાય છે. અને શુભ ભાવનાઓનું બળ વધે છે. તેથી ઘણા મનુષ્યો શુભ કાર્યો પ્રત્યે પ્રેરાય છે. એથી આ ભાવનાઓનું ક્ષેત્ર વ્યવહારિક અને પારમાર્થિક બને છે.
આ ભાવનાઓને વ્યવહારિક સ્વરૂપ એ છે કે, મૈત્રીભાવનામાં પરહિતચિંતાની મુખ્યતા છે. કરુણામાં અન્યના દુઃખને દૂર કરવાની મુખ્યતા છે. પ્રમોદ ભાવનાની મુખ્યતા અન્યના સુખમાં સુખની માન્યતા છે. અને મધ્યસ્થભાવનામાં અન્યના અપરાધ પ્રત્યે પણ ઉપેક્ષા કે ઉદારતા છે.
વળી આ ભાવનાઓથી વ્યવહારજગતમાં નિર્દોષ સ્નેહ વ્યાપક બને છે. સમાન પ્રત્યે મૈત્રીભાવ ટકે છે. ગુણીજનો પ્રત્યે હૃદય પ્રસન્ન રહે છે. દુઃખી પ્રત્યે કરુણા આવે છે. અને વિરોધી પ્રત્યે મધ્યસ્થતા
મંગલમય યોગ
૫૩
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
