________________
જેટલો વિશાળ હૃદયી નથી. પરંતુ જે પ્રમોદ ભાવવાળો છે તે જીવમાત્રના નાના ગુણથી પણ આનંદ પામે છે. કાગડાના “કા કા' શબ્દ પ્રત્યે દુનિયાને અભાવ છે. ગુણીજન કહે છે, અરે ! આપણને પ્રેમથી કાકા કહેનારા કોણ છે ? આ શબ્દથી તેઓ દુઃખી ન થતાં પ્રમોદભાવથી આનંદ પામે છે.
કરુણા : સૌ પ્રથમ તો પાપકર્મ કરતાં, હિંસા જેવાં કાર્યો કરતાં જીવ અટકે છે. અને જેના પર તેઓ કરુણા કરે છે તેનું ચિત્ત પણ કષાયથી મુક્ત થાય છે. ત્યારે તેને નિષ્કષાયભાવની ભેટ મળે છે. કરુણાના ભાવમાં દયા, અનુકંપા અને વાત્સલ્ય જેવા ગુણો સમાય છે. દુઃખી જીવો પ્રત્યે કરુણા જાગે છે.
માધ્યસ્થભાવ : સંસારમાં જીવો પૂર્વકર્મકૃત પાપ હિંસા જૂઠ ચોરી જેવા પાપો કરવા પ્રેરાય છે. તે જીવો વાર્યા વરતા નથી તેઓ પ્રત્યે મૈત્રીભાવવાળો માધ્યસ્થભાવ રાખે છે. તેના દુષ્ટ વર્તાવથી તેઓ દુઃખી થતા નથી પરંતુ મધ્યસ્થ રહે છે.
मैत्री निखिलसत्त्वेषु प्रमोदो गुणाशालिषु । मायस्थ्यमविनेयेषु करुणा' दुःखदेहिषु ॥ ५२ ॥ धर्मकल्पद्रुमस्यैता मूलं मैत्र्यादिभावनाः ।
यैर्न ज्ञाता न चाम्यस्ता स तेषामतिदुर्लभः ॥ ५३ ॥ ભાવાર્થ : સર્વ જીવો થકી મૈત્રી, ગુણીજનો પ્રત્યે પ્રમોદ અવિનીતો પ્રત્યે મધ્યસ્થતા અને દુઃખી જીવો પ્રત્યે કરુણા, આ મૈત્રી આદિ ભાવનાઓ ધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષનું મૂળ છે. જેમણે એ જાણી નથી કે અભ્યાસ કર્યો નથી તેમને ધર્મ પ્રાપ્ત થવો કઠિન છે.
વિવેચન : સાધકને માટે સિદ્ધિપદ સાધ્ય છે. તે સાધ્યની સાધનામાં શુક્લધ્યાનની મુખ્યતા છે. તે શુક્લધ્યાનનું સામર્થ્ય ધર્મધ્યાનની પરંપરા છે. તે ધર્મધ્યાન મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓ વડે ધ્યાવન થાય છે.
તે મૈત્રી આદિ ભાવનાઓ ક્લેશનાશક છે. ઔચિત્ય ગુણની ઉપાદેયતાનું મૂળ છે.
પ૦
મંગલમય યોગ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
