SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 287
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ नाट्यदर्पणम् [ का० ५६, सू० १८ "येनावृत्य मुखानि साम पठतामत्यन्तमायासितं, बाल्याद् येन हृताक्षसूत्रवलयप्रत्यर्पणैः क्रीडितम् । युष्माकं हृदयं स एष विशिखैरापूरितांसस्थलो, मूर्च्छाघोरतमः प्रवेशविवशो बध्वा लवो नीयते ॥” इति । बधाध्यवसायस्तु मृच्छकटिकायां चारुदत्तविषयः । तथा रत्नावल्याम्"पुनर्वासवदत्ता - श्रज्जउत्त ! गंखु अत्तणो कारणा भणामि एसा मए निग्विणश्रियाए संपदा सागरिया विवज्जदि । इति । [ श्रार्यपुत्र ! ननु खल्वात्मनः कारणात् भरणाम्येषा मम निघृ हृदययाः सम्पत् सागरिका विपद्यते । इति संस्कृतम् ] ।” अत्र सागरिकाया बन्ध-वधाग्निभिर्विद्रवः । तथा वेणीसंहारे १७० ] "युधिष्ठिरः - कः कोऽत्र । सनिषङ्गः धनुरुपनीयताम् । कथं न कश्चित् परिजनः । भवतु वा, बाहुयुद्धसम्भावनाविहस्तमेनं दुरात्मानं गाढमालिङ्गन्य ज्वलितंज्वलननमभिपतामि ।" इति । अत्र सम्भ्रमात्मको विद्रवः । इति । शौर्य-कुल- विद्या-रूप-सौभाग्यादिसम्भवमात्मविकत्थनं तु विचलनम् । यथा वेणीसंहारे पचमेऽङ्के "तात ! अम्ब ! - "जिस [व] ने सामवेदका पाठ करते हुए [ब्रह्मचारियोंका ] मुख बन्द करके उनको बड़ा संग किया। जिसने बचपनके काररण उनके प्रक्षसूत्र और वलय प्राविको छीनकर फिर बेकर क्रीड़ाएँ कीं, तुम्हारे हृदयके समान [ अत्यन्त प्रिय] बालोंसे जिसका कन्धा भरा हुआ है और मूर्च्छासे गहन अन्धकारमें पहुँच जानेके कारण विवश उस लवको [तुम्हारे सैनिक ] बांधकर लिए जा रहे हैं ।" [ यह बन्धनाध्यवसायका उदाहरण हैं] बषके प्रध्यवसायका [ उदाहरण] जैसे 'मृच्छकटिक' में चारुदत्त के विषयमें [पाया जाता है] । और जैसे 'रत्नावली' में [ वासवदत्ता फिर कहती है ।] श्रार्यपुत्र ! मैं अपने कारण ही कहती हूँ कि मुझ निर्दयाकी सम्पत्ति सागरिका [इस श्रग्निमें जलकर ] मरी जा रही है। इसमें सागरिका बन्ध तथा बध श्रादि [दोनों] के होनेके कारण 'विद्रव' [श्रङ्ग पाया जाता ] है । और 'वैरणीसंहार' में- "युधिष्ठिर -- अरे ! यहाँ कौन है ? तूणीर सहित धनुष लानो । श्ररे, कोई नौकर नहीं जान पड़ता है। अच्छा रहने दो। बाहुयुद्धकी सम्भावनाके कारण [स्त्रसे रहित] खाली हाथ वाले इसको जोरसे पकड़कर प्रज्वलित अग्निमें कूदा पड़ता हूँ ।" इसमें सम्भ्रम रूप 'विद्रव' है । शौर्य, कुल, विद्या रूप, सौन्दर्य श्रादिके कारण अपनी प्रशंसा करना 'विचलन' [ कहलाता ] है । जैसे 'वेणीसंहार' के पञ्चम् प्रङ्क "हे तात ! हे मातः ! Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.001892
Book TitleNatyadarpan Hindi
Original Sutra AuthorRamchandra Gunchandra
AuthorDashrath Oza, Satyadev Chaudhary
PublisherHindi Madhyam Karyanvay Nideshalay Delhi
Publication Year1990
Total Pages554
LanguageSanskrit, Hindi
ClassificationBook_Devnagari, Story, & Literature
File Size9 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy