________________
३८
तत्वार्थसार
७ एवंभूतनय लक्षण
शद्वो येनात्मना भूतस्तेनै वाध्यवसाययेत् ।
यो नयो मुनयो मान्यास्तमेवंभूतमभ्यधुः ॥ ५० ॥
अर्थ- जो शब्द ज्या क्रियेचा ज्या अर्थाचा वाचक असेल ती क्रिया ज्यावेळी जो करीत असेल त्यावेळी त्याला त्या शद्ब संकेताने संबोधणे यास एवंभूत नय म्हणतात.
जसे- राजा ज्यावेळी राजसिंहासनावर बसून राजसभा चालवीत असेल त्यावेळीच त्याला राजा म्हणणे. ज्यावेळी तो पूजा करीत असेल त्यावेळी त्याला राजा न म्हणता पुजारी म्हणणे. गाय जेव्हा गमनक्रिया करीत असेल किंवा जिचे गोदोहन कार्य होत असेल तेव्हा तिला गाय म्हणणे इतर वेळी तिला गाय न म्हणणे. याप्रमाणे क्रियापरिणत किंवा शद्वाचे अर्थास अनुसरून जेथे कार्य होत असेल तेव्हा त्याला त्या शद्बाने संकेत करणे यास एवंभूतनय म्हणतात.
अथवा आत्मा ज्यावेळी ज्याचे ध्यान करतो किंवा ज्या पदार्थाचे ज्ञान करतो त्यावेळी तो ध्यानाने ज्ञानाने तदाकार परिणत होतो म्हणून त्यावेळी त्याला त्या नावाने संबोधित करणे हा या एवंभूताचा विषय आहे. त्रिकाल शुद्ध स्वभावाचे ध्यान करणारा आत्मा पर्यायात अशुद्ध असून ही एवंभूत नयाने शुद्ध म्हटला जातो.
नयाची समीचीनता व असमीचीनता
एते परस्परापेक्षा : सम्यग्ज्ञानस्य हेतवः ।
निरपेक्षा: पुनः सन्तो मिथ्याज्ञानस्य हेतवः ।। ५१ ।।
अर्थ - वर सांगितलेले हे सर्व नय स्यात् ' पदाने परस्पर सापेक्षभाव, मैत्रीभाव ठेवीत असतील तर ते वस्तूच्या समीचीन ज्ञानाचे कारण होतात. म्हणून सम्यक् प्रमाण म्हटले जातात. कारण त्यामध्ये असलेला ' स्यात् ' शद्वप्रयोग हा आपल्या विवक्षित नय निक्षेपाचा सूचक असून वस्तूमध्ये दुसन्या नयनिक्षेपाने आपल्या प्रतिपक्षी धर्माचाही सद्भाव वस्तूमध्ये आहे, या मान्यतेचा सूचक आहे.
Jain Education International
"
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
