________________
तत्त्वार्थसार
Sta
५ शद्वनय लक्षण लिंगसाधन संख्यानां कालोपग्रहयोस्तथा ।
व्यभिचारनिवृत्तिः स्यात् यतः शदनयो हि सः ।। ४८ ॥
अर्थ- ज्या नयामध्ये शद्ध संकेताची प्रधानता असते त्यास शद्वनय म्हणतात. या नयामध्ये एका अर्थाचे अनेक शब्द्ध जे एकार्थ वाचक ऋजुसूत्र नयात अभिप्रेत होते ते शद्वनयास अभिप्रेत नसतात. शद्वनयाने जेवढे शब्द ते प्रत्येक निरनिराळ्या स्वतंत्र अर्थाचे वाचक असतात. परंतु शद्वनयामध्ये लिंग-संख्या-साधन-काळ-उपग्रह (उपसर्ग) या अपेक्षेने जो शब्द व्यभिचार विरोध असतो तो शद्वनयास अभिप्रेत नसतो. जसे स्त्री- (स्त्रीलिंग) कलत्र- (नपुसकलिंग) दारा- (पुल्लिग) हे स्त्रीवाचक तीन लिंगी शब्द एका स्त्रीचे वाचक आहेत असे शद्वनय मानतो. लिंगावरून संख्या (एकवचन-द्विवचन-बहुवचन) यावरून (साधनकर्तृसाधन-कर्मसाधन भावसाधन) यावरून, कालवाचक शद्वावरून, उपसर्गभेदावरून अर्थामध्ये भेद मानणे हा शद्वनयाचा विषय नाही. ( एहि, मन्ये, त्वं रथेन यास्यसि यातस्ते पिता ) ये, तू असे समजतोस की मी रथाने जाईन. तुझा बाप जाईल. इत्यादि वाक्यात पुरूषभेदकालभेद-वचनभेद व्यभिचार शब्दनयाने निर्दोष म्हटले जातात.
६ समभिरूढ नय लक्षण ज्ञेयः समभिरूढोऽसौ शद्बो यद्विषयः स हि ।
एकस्मिन्नभिरूढोऽर्थे नानार्थान् समतीत्य यः ।। ४९ ।।
अर्थ- एका शद्वाचे अनेक अर्थ असू शकतात. परंतु त्यामध्ये जो एक अर्थ लोकव्यवहारात रूढ प्रसिद्ध असतो तोच त्या शद्वाचा अर्थ समजणे यास समभिरूढ नय म्हणतात. जसे- गो शद्वाचे- गाय-इंद्रियवाणी इत्यादि अर्थ आहेत. तथापि लोकव्यवहारामध्ये गो शब्द हा गाय या अर्थाने रुढ-प्रसिद्ध आहे. तोच अर्थ या नयाचा विषय असतो.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
