________________
तत्त्वार्थसार
३ व्यवहारनय लक्षण-दृष्टांत संग्रहेण गृहीतानां अर्थानां विधिपूर्वकः । व्यवहारो भवेद् यस्माद् व्यवहारनयस्तु सः ॥ ४६ ॥
अर्थ- संग्रहनयाने ज्याना एकजातिसमहरूपाने ग्रहण केले त्याचे विधिपूर्वक विरोध न येईल या प्रमाणे भेद करणे तो व्यवहारनय होय. 'विधिपूर्वकं अवहरणं व्यवहारः' जसे जीवाचे भेद सांगणे असल्यास जीवत्वपणाला विरोध न येईल अशा विधानपूर्वक भेद करणे. जीवाचे भेद-संसारी व मुक्त. संसारीचे भेद-त्रस व स्थावर. त्रसाचे भेदद्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिंद्रिय-पंचेंद्रिय. स्थावराचे भेद पृथ्वीकाय, जलकाय, अग्निकाय, वायुकाय, वनस्पतिकाय इ. व्यवहारनयामध्ये कालभेदाची पर्यायभेदाची मुख्यता नसून द्रव्यभेदाची मुख्यता असते म्हणून हा द्रव्याथिक नयभेद आहे.
४ ऋजुसूत्रनय लक्षण ऋजुसूत्रः स विज्ञेयो येन पर्यायमात्रकं ।
वर्तमानक समय-विषयं परिगृह्यते ।। ४७ ॥
अर्थ- या ऋजुसूत्र नयाचा विषय वस्तूचा एक समय वर्ती सूक्ष्म पर्याय असतो तो ऋजसूत्रनय होय. यद्यपि वस्तू वा प्रत्येक समवर्ती पर्याय एक समयवर्ती असतो तथापि सामान्यपणे अनेक समय वर्ती स्थूल पर्याय देखील वर्तमानकाळ रूपाने म्हटला जातो. या अपेक्षेने ऋजुसूत्र नयाचे दोन भेद आहेत.
१ सूक्ष्म ऋजुसूत्र नयाचा विषय- एकसमयवर्ती सूक्ष्मपर्याय. २ स्थूल ऋजुसूत्र नयाचा विषय- अनेक समयवर्ती स्थूलपर्याय
यद्यपि या ऋजुसूत्र पर्यायार्थिक नयाचा विषय पर्याय असतो तथापि त्यामध्ये पर्यायरूप पदार्थाची विवक्षा मुख्य असते. शद्वाची मुख्यता नसते म्हणून पहिले तीन द्रव्यार्थिक नय व हा ऋजुसूत्र पर्यायाथिक नय हे चार अर्थनय म्हटले जातात. बाकीच्या तीन नयामध्ये शद्वाची प्रधानता असते म्हणून त्याना शद्वनय म्हटले आहे.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
