________________
तत्त्वार्थसार
या अभेदरूप संग्रहनय विषयाचे विधिपूर्वक भेद करणे त्याला व्यवहारनय म्हणतात. येथे कालाच्या अपेक्षेने जो पर्यायभेद असतो तो विवक्षित नसून एका जातीचे पोटजातीभेदरूपाने द्रव्यभेद विवक्षित असतो म्हणून हा व्यवहारनय पर्यायार्थिक नसून द्रव्याथिकनय म्हटला जातो. या तीन्ही नयामध्ये द्रव्याची प्रधानता विवक्षित असते म्हणून यांना द्रव्यार्थिक नय म्हटले आहे.
पर्यायाथिक नयभेद चतुर्धा पर्ययार्थाः स्याद् ऋजुः शद्वनया परे। उत्तरोत्तरमत्रैषां सूक्ष्म सूक्ष्मार्थभेदतः ।। ४२ ।। शद्ध-समभिरूढवं भूतास्ते शद्बभेदगाः ।। (षट्पदी)
अर्थ- पर्यायाथिक नय चार प्रकारचा आहे. यामध्ये पर्यायाची प्रधानता असते. १ ऋजुसूत्र, २ शद्वनय, ३ समभिरूढनय ४ एवंभूतनय. यापैकी ऋजुसूत्र नयामध्ये द्रव्याथिक नयाप्रमाणे पर्यायरूपाने पदार्थाची मुख्य विवक्षा असते. म्हणून ऋजुसूत्रनय अर्थनय म्हटला जातो. बाकीच्या तीन नयामध्ये पर्यायाची व प्रामुख्याने शद्वाची मुख्य विवक्षा असते. म्हणजे हे तीन पर्यायाथिक नय शद्वनय म्हटले जातात. या सात नयांचा जो क्रमनिर्देश केला आहे त्यामध्ये मुख्य उद्देश हा आहे की हे नय उत्तरोत्तर पदार्थाच्या सूक्ष्म सूक्ष्म विषयाला ग्रहण करतात. या प्रमाणे पहिले तीन द्रव्यार्थिक व शेवटचे चार पर्यायार्थिक नय भेद आहेत.
सात नयातील दुसरी विशेषता चत्वारो ऽ र्थनया आधास्त्रयः शद्वनयाः परे ।
उत्तरोत्तरमत्रैषां सूक्ष्मगोचरता मता ।। ४३ ।।
अर्थ- या सात नयापैकी पहिले चार नय, नैगम, संग्रह, व्यवहार व ऋजुसूत्र यामध्ये प्रामुख्याने पदार्थाची प्रधानता असते म्हणून हे चार अर्थनय म्हटले जातात. बाकीचे तीन नय शद्वनय, समभिरूढ नय,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
