________________
तत्वार्थसार
( साधनात् साध्यविज्ञानं अनुमानं ) साधनरूप लिंगावरून साध्यरूप लिंगीचे ज्ञान ते अनुमान ज्ञान होय. याप्रमाणे स्मृति - प्रत्यभिज्ञान-तर्कअनुमान ही सर्व परोक्षज्ञाने मतिज्ञानाचेच प्रकार आहेत. ही सर्व ज्ञाने पूर्वज्ञानपूर्वक होतात. म्हणून त्याना परोक्षज्ञान म्हणतात, ( ज्ञानान्तर हेतुकं परोक्षं ) स्वसंवेदन प्रत्यक्ष किंवा इंद्रियप्रत्यक्ष हे अन्य ज्ञानांतर पूर्वक नाहीत म्हणून याला प्रत्यक्ष म्हटले आहे. पण स्मृतिज्ञान हे धारणानुभव हेतुक आहे, प्रत्यभिज्ञान हे अनुभव स्मृतिहेतुक आहे. तर्कज्ञान अनुभव - स्मृति- प्रत्याभिज्ञानपूर्वक आहे. अनुमानज्ञान तर्कज्ञानपूर्वक आहे. याप्रमाणे ही ज्ञाने अन्यज्ञान सापेक्ष असतात म्हणून याना परोक्षज्ञान म्हटले आहे. मतिज्ञान हे इंद्रिय व मन यांच्या सहायाने होते म्हणून यास परोक्षज्ञान म्हटले आहे. असंज्ञी जीवाना यथायोग्य जी इंद्रिये असतील त्या इंद्रियांच्या सहायाने ज्ञान होते. संज्ञी जीवाना इंद्रिय व मनःपूर्वक ज्ञान होते.
मतिज्ञानाचे भेद
अवग्रहस्ततस्त्वोहा ततोऽवायोऽथ धारणा । बहोर्बहुविधस्यापि क्षिप्रस्थानिःसृतस्य च ॥२१॥
अनुक्तस्य ध्रुवस्यातः सेतराणां तु ते मताः । व्यक्तस्यार्थस्य विज्ञेयाश्चत्वारो ऽवग्रहादयः || २२||
व्यञ्जनस्य तु नेहाद्या एक एव हयवग्रहः । अप्राप्यकारिणी चक्षुर्मनसी परिवर्ज्य सः ॥ २३ ॥ चतुभिरिन्द्रियैरन्यैः क्रियते प्राप्यकारिभिः ।
अर्थ - मतिज्ञानाचे चार भेद आहेत. १) अवग्रह २ ) ईहा ३) अवाय ४ ) धारणा. इंद्रिय व पदार्थ आपापल्या योग्य ठिकाणी असताना प्रथम सामान्य प्रतिभासस्वरूप ( महासत्तारूप ) स्वव्यवसाय लक्षण दर्शन होते. त्यानंतर पदार्थाचे अवांतर सत्ताविशेषरूप जे प्रथम ग्रहण त्याला अवग्रहज्ञान म्हणतात. अवग्रहाचे २ भेद आहेत.
१) व्यंजनावग्रह २ अर्थावग्रह.
Jain Education International
१७
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
