________________
२८
तत्वार्थसार
काही आचार्यानी अनेक परमाणूंचा मिळून झालेला संस्थानरुप सजातीय व्यंजन पर्याय व पुद्वल व जीव यांच्या संयोगापासून होणारा विजातीय व्यंजन पर्याय केवळ जीव व पुद्वल द्रव्यांचाच मानला आहे. इतर शुद्ध द्रव्यामध्ये संस्थानरुप व्यंजन पर्याय मानलाच नाही.
सिद्ध जीवाना जो आकार आहे तो देखील जीवाचा स्वभाव पर्याय नसून पूर्व शरीराच्या संयोगात जो आकार होता तोच कर्माचा अभाव झाल्यानंतर कायम राहतो. जीवाच्या प्रदेशामध्ये संकोच विस्तार रुप संस्थान परिवर्तन कार्य कर्मसंयोगातच होते. कर्माचा अभाव झाल्यानंतर संकोच विस्तार कार्य बंद होते म्हणून सिद्ध जीवाचे पूर्व शरीरारानुरुप नानाविध आकार राहतात. यावरून संस्थान हा पुद्वल पर्याय सिद्ध होतो.
शब्दाचे भेद
साक्षरोऽनक्षरश्चैव शब्दो भाषात्मको द्विधा । प्रायोगिको वैस्रासिको द्विधाऽभाषात्मकोऽपि च ॥ ६३ ॥
अर्थ- शब्दाचे २ प्रकार आहेत. १) भाषात्मक २) अभाषात्मक भाषात्मक शब्दाचे २ प्रकार आहेत. १) साक्षर २) अनक्षर २) अभाषात्मक शब्दाचे २ प्रकार आहेत. १) प्रायोगिक २) वैनसिक १) साक्षरभाषा- संस्कृत प्राकृत आदि २) अनक्षरात्मक- द्वींद्रियादि तिर्यंचपशंची ३) प्रायोगिक- वीणा बासरीचा आवाज ४) वैस्रसिक- मेघगर्जना
संस्थान भद
संस्थाणं कलशादीनामित्थं लक्षण मिष्यते । ज्ञेयमम्भोधरादीनाममित्यं लक्षणं तथा ॥ ६४ ॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
