________________
264
१८
तृतीय अधिकार
आकाश द्रव्य लक्षण
आकाशेऽत्र द्रव्याणि स्वयमाकाशतेऽथवा । द्रव्याणावकाशं वा करोत्याकाशमस्त्यतः ॥ ३७ ॥
जीवानां पुद्गलानां च कालस्याधर्मधर्मयोः । अवगाहन हेतुत्वं तदिदं प्रतिपद्यते ॥ ३८ ॥
अर्थ - ज्या मध्ये जीव- पुद्गल-धर्म-अधर्म - काल ही सर्व द्रव्ये स्वयं राहतात अथवा जे सर्व द्रव्याना अवकाश देते त्यास आकाश द्रव्य म्हणतात. सर्व द्रव्याना राहण्यास अवकाश देणे हा आकाश द्रव्याचा उपकार म्हटला जातो.
Jain Education International
शंका-समाधान
क्रिया हेतुत्वमेतेषां निष्क्रियाणां न हीयते ।
यतः खलु बलाधानमात्रमय विवक्षितं ।। ३९ ॥
अर्थ - येथे शंकाकार शिष्य प्रश्न करतो की ही धर्मादिक द्रव्ये स्वयं निष्क्रिय असताना जीव पुद्गलाना गति-स्थिति क्रिया करण्यास कसे निमित्त होतात ?
या शंकेचे समाधान करताना आचार्य म्हणतात येथे उपकार प्रकरणामध्ये धर्मादिक द्रव्याना गति-स्थिति क्रिया हेतुरुप म्हटले ते केवळ बलाधानमात्र विवक्षित आहे यांच्या संयोगात ती ( गतिस्थितिमान् जीव- पुद्गल द्रव्ये ) द्रव्ये गति स्थिति क्रिया करण्यास समर्थ बनतात. त्यांच्यामध्ये नसलेले बल किंवा सामर्थ्य ही द्रव्ये उत्पन्न करतात असे नसून यांच्या सहयोगात ती द्रव्ये आपले गति स्थिति कार्य सुलभरितीने करु शकतात म्हणून त्यांना उपचार नयाने बलाधान निमित्त किंवा उदासीन निमित्त मात्र म्हटले जाते कारक किंवा प्रेरक निमित्त नसतात. येथे 'मात्र' शब्द केवळ कथनमात्र उपचार भाषेचा
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
