________________
तत्वार्थसार
गुण व द्रव्य यांत कथांचित् अभेद
गुणैविना न च द्रव्यं विना द्रव्याच्च नो गुणाः । द्रव्यस्य च गुणानां च तस्मादव्यतिरिक्तता ।। ११ ।।
अर्थ - गुणाशिवाय वेगळे द्रव्य राहू शकत नाही. सर्व गुणांच्या समुदायालाच द्रव्य हे एक नाव आहे. द्रव्याशिवाय गुण वेगळे राहू शकत नाहीत. गुणांचा आधार द्रव्य आहे. ( द्रव्याश्रयाः गुणाः ) गुण नेहमी द्रव्याच्या आश्रयाने राहतात. ( निर्गुणा: गुणा: ) जसे द्रव्य हे गुणवान आहे तसा गुण गुणवान नाही. एका गुणामध्ये दुसरा गुण राहत नाही. परंतु गुणाना सहभावी म्हटले आहे. एका द्रव्यामध्ये जेवढे अनंत गुण असतात त्यांचे अस्तित्व युगपत् असते. द्रव्य ज्याप्रमाणे आपल्यासर्व प्रदेशामध्ये व्यापून आहे त्याप्रमाणे प्रत्येक गुण द्रव्याच्या सर्व प्रदेशामध्ये भागामध्ये व्यापून असतो. द्रव्याच्या एका भागात एक गुण, दुसन्या भागात दुसरा गुण असे गुण खंड खंडरूपाने निरनिराळ्या भागात राहात नाहीत. प्रत्येक गुण प्रतिसमय आपापल्या गुणपर्याय रूपाने परिणमन करतो. सर्व गुणांचे परिणमन युगपत् सहवर्ती अक्रमवर्ती होत असते. प्रत्येक गुणाचे जे प्रतिसमय परिणमन होते त्या सर्व गुणपर्याय समूहाला गुण म्हणतात. अशा अनंत गुणांच्या समुदायाला द्रव्य म्हणतात. याप्रमाणे गुण व द्रव्य यामध्ये नित्य तादात्म्य तन्मय संबंध आहे.
पर्याय व द्रव्य यांत कथंचित् अभेद
न पर्यायाद् विना द्रव्यं विना द्रव्यान्न पर्ययः । वदन्त्यनन्यभूतत्वं द्वयोरपि महर्षयः ।। १२ ।।
अर्थ - गुणांच्या समुदायाला द्रव्य म्हणतात. प्रत्येक गुण हा परिणमनशील आहे. प्रत्येक गुणाचे जे परिणमन तो गुणपर्याय म्हटला जातो. सर्व गुणांचे जे युगपत् परिणमन त्याला द्रव्यपर्याय म्हणतात. गुणसमुदायरूप द्रव्यच स्वयं पर्यायरूप परिणमते म्हणून पर्यायाशिवाय
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
