________________
तत्त्वार्थसार अधिकार २रा
__अर्थ- द्रव्येद्रियाप्रमाणे भावेंद्रियाचे ही २ भेद आहेत. १ लब्धि, २ उपयोग. ज्ञानावरण कर्माच्या क्षयोपशमाने इंद्रियाच्याद्वारे विषयाना ग्रहण करण्याची जी शक्ति-योग्यता प्रात्त होते त्यास लब्धि म्हणतात.
उपयोग स्वरूप स द्रव्येन्द्रिय निर्वृत्तिं प्रति व्याप्रियते यतः । कर्मणो ज्ञानरोधस्य क्षयोपशमहेतुकः ॥ ४५ ॥ आत्मनःपरिणामो य उपयोगः स कथ्यते । ज्ञानदर्शनभेदेन द्विधा द्वादशधा पुनः ।। ४६ ॥
अर्थ- ज्ञानावरण कर्माच्या क्षयोपशमाने प्राप्त होणारा तो लब्धिरूप आत्मपरिणाम द्रव्येद्रिय निर्वत्तिच्याद्वारे विषयग्रहण करण्याचा व्यापार करतो त्यास उपयोग म्हणतात. आपापल्या योग्यतेप्रमाणे लब्धिरूप क्षयोपशम तर पांच ही इंद्रियांचा युगपत् असू शकतो पण उपयोगरूप व्यापार एकावेळी एकाच इंद्रियद्वारे होतो. लब्धि-उपयोगरूप भावेंद्रिय व द्रव्योंद्रिय यांचा समागम असेल तरच ज्ञान होते तो उपयोग दोन प्रकारचा आहे. ५ दर्शनोपयोग, २ ज्ञानोपयोग.
१ दर्शनोपयोग ४ प्रकारचा आहे. १ चक्षुदर्शन, २ अचक्षदर्शन, ३ अवधि दर्शन, ४ केवल दर्शन,
२ ज्ञानोपयोग ८ प्रकारचा आहे. १ मतिज्ञान, २ श्रुतज्ञान, ३ अवधिज्ञान, ४ मनःपर्ययज्ञान, ५ केवलज्ञान, ६ कुमतिज्ञान, ७ कुश्रुतज्ञान, ८ कुअवधि ज्ञान, याप्रमाणे उपयोगाचे १२ प्रकार आहेत.
इंद्रियाचे भेद स्पर्शनं रसनं घ्राणं चक्षुः श्रोत्रमतः परं ।
इतीन्द्रियाणां पंचानां संज्ञानुक्रमनिर्णयः ॥ ४७ ॥
अर्थ- १ स्पर्शनेंद्रिय, २ रसनेद्रिय, ३ घ्राणेंद्रिय, ४ चक्षुरिद्रिय, ५ कर्णेद्रिय याप्रमाणे इंद्रियाचा नामानुरूप त्यांच्या विषयाचा अनुक्रम जाणावा.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
