Tattvarthvarttikam Part 1

SR No.: 001811
Original Sutra Author: Bhattalankardev
Author: Mahendramuni
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Publication Year: 1944
Total Pages: 454
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, Tattvartha Sutra, Tattvartha Sutra, & Tattvarth
File Size: 11 MB

Page 80

૨૭
१।१३ ]
स्यान्मतम् - खालवितानो रत्नवृष्टिः इष्टमेवात्रतर्कितमुपस्थितम्, अत एव सर्व विज्ञाarfreranaarर्थ परिकल्पितार्थत्वात् निर्विकल्पार्थगोचरमात्मीयमेव विज्ञानं प्रमाणमिति ।
उक्तञ्च
*"शास्त्रेषु प्रक्रिया र विद्यवोपवर्ण्यते' ।
terrafareer हि स्वयं विद्या प्रवर्तते ॥" [वाक्यप ० २।२३५ ] इति ।
एतच्चानुपपन्नम्; तदधिगमोपायाभावात् । उक्तञ्च -
प्रथमोऽध्यायः
*"प्रत्यक्षबुद्धिः क्रमते न यत्र तल्लिङ्गगम्यं न तदर्थलिङगम् ।
वाचन वा तद्विषयेण योगः का तद्गतिः कष्टमशृण्वतां ते।।" [युक्त्यनु० श्लो०२२] इति । आहितोभयप्रकारत्य प्रमाणस्य आदिप्रकारविशेषप्रतिपत्त्यर्थमाह
मतिः स्मृतिः संज्ञा चिन्ताऽभिनिबोध इत्यनर्थान्तरम् ||१३||
१०
इतिशब्दस्यानेकार्थसंभवे विवक्षावशादाद्यर्थसंप्रत्ययः । १ । इतिशब्दोऽनेकार्थः संभवति । क्वचिद्धेतौ वर्तते - 'हन्तीति पलायते वर्षतीति धावति' । क्वचिदेवमित्यस्यार्थे वर्ततेइति स्म उपाध्यायः कथयति 'एवं स्म' इति गम्यते । क्वचित्प्रकारे वर्तते यथा 'गौरश्वः ' शुक्लो नीलः चरति प्लवते, जिनदत्तो देवदत्तः' इति, एवं प्रकारा:' इत्यर्थः । क्वचिद्वयवस्थायां वर्तते यथा * " ज्वलितिकसंतारण: " [जैने० २|१|११२] इति । क्वचिदर्थ विपर्यासे वर्तते - यथा 'गौरित्ययमाह - गौरिति जानीते' इति । क्वचित्समाप्तौ वर्तते - ' इति प्रथममाह्नि - १५ कम्' इति 'द्वितीयमाह्निकम्' इति । क्वचिच्छन्दप्रादुर्भावे वर्तते इति श्रीदत्तम्, इति सिद्धसेनमिति । तह विवक्षावशादादिशब्दार्थो वेदितव्यः । मतिस्मृतिसंज्ञाचिन्ताभिfretara: इत्यर्थः । के पुनस्ते ? 'प्रतिभाबुद्धयुपलब्ध्यादयः । प्रकारे वा, एवं प्रकारा: इति । कथमेषां शब्दानामनयन्तिरत्वम् ?
मतिज्ञानावरणक्षयोपशमनिमित्तार्थोपलब्धिविषयत्वादनर्थान्तरत्वं रूढिवशात् । २ । एतेषी २० त्यादीनां शब्दानां मतिज्ञानावरणक्षयोपशमनिमित्तायामर्थोपलब्धौ वृत्तेरनर्थान्तरत्वं वेदित१ - यंत्र प्रय- ता० । वर्तते, 'वृत्तिर्यतायन व्रतेः' (जैने० १।१।३४) इति वृत्यर्थे तऊ, वृत्तिरात्मयापनमतिप्रबन्धो वा, तत्र आत्मानं यापयति न प्रतिहन्यते वेत्यर्थः । नज्मा सह श्रत्र प्रतिहन्यते न वर्तत इति यावत् । ३ - मशृण्वतस्ते प्रा०, ब०, ब०, मु०, ता० । तव मतम् । " यत्र संविदद्वैते तरवे प्रत्यक्षबुद्धिर्न क्रमते न प्रवर्तते कस्यचित्तया निश्चयानुत्पत्तेः । तल्लिङ्गगम्यं स्यात् स्वर्गप्रापणवत्यादिवत् । न ख तत्रार्थंरूपं लिङ्गं सम्भवति तत्स्वभावलिङ्गस्य तद्वत् प्रत्यबुध्यतिक्रान्तत्वात् लिङ्गान्तरगम्यत्वेऽनवस्थानुषङ्गात् । तत्कार्यलिङ्गस्य वाऽसम्भवात्, सम्भवे या द्वैतप्रसङ्गात् । न च वाचः परार्थानुमानरूपायास्तद्विषयेण संवितरूपेण योगः, परम्परयाऽपि सम्बन्धायोगात् । ततः का तस्य तत्वस्य गतिः ? न काचित् प्रत्यक्षा fat शाब्दी वा प्रतिपत्तिरस्तीति कष्टं दर्शनं ते तव शासनमशृण्वतां ताथागतानामिति प्राह्यम् ।" - युक्त्यनु० टी० पृ० ४६ । ४ उक्तञ्च - मत्यादिष्विव बोधेषु स्मृत्यादीनामसंग्रहः । इत्याशङक्याह मत्यादिसूत्रं मत्यात्मसंविदे । इति । ५ तावेवंप्रकारादौ व्यवच्छेदे विपर्यये । प्रादुर्भाव समाप्तौ च इति शब्दः प्रकीर्तितः ॥ इति धनञ्जयसूरिः । ६ जातिगुणक्रियाद्रव्य । इतिशब्दः प्रत्येकं परिसमाप्यते गौरितीति । ७ शब्दप्रयेत्या - दिसत्रेण अव्ययीभावसमासः । शब्दप्रादुर्भावः प्रकषण ख्यातिः । श्रीदत्तादिशब्दो लोके सुष्ठु प्रथते इत्यर्थः । ८ तथा चोक्तम् इतिशब्दात् प्रकारार्थात् बुद्धिर्मेधा व गृह्यते । प्रज्ञा च प्रतिभा भानं संभवोपमिती तथा ॥ & प्रत्येकमिति शब्दस्य ततः सङ्गतिरिष्यते । समाप्ताविति शब्दोऽयं सूत्रेस्मिन विरुध्यते ॥ मतिरिति स्मृतिरिति संज्ञेति चिन्तेति श्रभिनिबोध इति प्रकारोऽनर्थान्तरमेव, मतिज्ञानमेकमिति विज्ञेयम्, मत्यादिभेदं मतिज्ञानमिति परिसमाप्तम् ।
5