Page Text
________________
काव्यकल्पलतावृत्ति: परिशिष्ट
वा नाम्नि धनुःशब्दस्य बहुब्रीहौ धन्वन्वा नाम्नि संज्ञायां विषये, शतधन्वा शतधनुः, पुष्पधन्वा, पुष्पधनुः ।।छ।। जायाया जानिः । जायाशब्दस्य बहुव्रीही जानेरित्ययमादेशः । युवतिर्जाया यस्य युवजानिः, प्रियजानि:, शोभनजानिः, बजानिः अनन्यजानिः ।।छ।।
मतोर्णी विमाता ष्टेयसौ लप, विनमन इत्येतयोः प्रत्ययोणि इष्ट ईयस इत्येतेषु प्रत्ययेषु परेषु लग भवति । श्रग्विणमाचष्टे-श्रजयति ; अयमेषां श्रग्विणामतिशयेन त्वग्वान, त्वस्रग्वी श्रजिष्ठः । अयमनयोः श्रग्विणोरतिशयेन श्रग्वी स्रजीयान् । त्वगन्तमाचष्टे त्ववयति । अयमेषामतिशयेन त्वग्वान, त्वविष्ठः । अयमनयोरतिशयेन त्वग्वान् त्ववीयान् । कुमद्वन्तमाचष्टेकुमुदयति, कुमुदिष्टः, कुमुदीयान् ॥छ।।
अल्पयनोः कत्वा अल्पयुवन् इत्येतयोणि इषु ईयस्, इत्येतेषु परेषु कन इत्ययमादेशो भवति । वाकनयति कनिष्ठः कनीयान; पक्षे अल्पयति, अल्पिष्ठः, अल्पीयान; यवयति यविष्ठः यवीयान ॥छ।।
प्रशस्यस्य श्रः । प्रशस्यशब्दस्य णीष्टयेसु परेषु परतश्च, इत्ययमादेशो भवति-श्रयति श्रेष्ठः श्रेयान ।।छ।।
वृद्धस्य च ज्या: । वृद्धशब्दस्य प्रशस्यशब्दस्य च णीणेष्टे यसुष ज्य इत्ययमादेश:-ज्ययति ज्येष्ठः ज्यायान् । ज्यायानिति पूर्वसूत्रेण विहितज्यादेशात । ईयसोरीकारस्याकारो देशो निपात्यते । अयमनयोरतिशयेन प्रशस्यो वृद्धो वा-ज्यायान् ज्यायसी ॥छ।।
बाढान्तिकयोः साधने दो बाढ अन्तिक इत्येतयोर्णष्टे यसुषु परतो यथासंख्यं साधने दइत्येतावादेशौ भवतः-साधयति साधिष्ठः साधीयान्; नेदयति नेदिष्ट [ष्ठः] नेदीयान् ॥छ।।
प्रियस्थिरस्युरोरुगुरुबहुलतृप्रदीर्घ वृन्दारकस्येयमिति च प्रास्थास्फावरगरबृहत्रपदाघवर्षवृन्दम् । प्रिप्रयादीनां यथासम्भवमिमनिणीष्टेयसूष यथासंख्यं प्रा इत्यादय आदेशा भवन्ति-प्रियस्य प्राप्तिर्यस्य भावः। पथव्यादिभ प्रापयति प्रेष्ठः, प्रेयान ; स्थिरस्य स्थाः स्थिरस्य भावः । वर्णदढादिभ्य: यस्मिन वा स्थेमा, स्थापयति, स्थेयान् ; शिरस्य स्फा स्फापयति स्फेष्ठः स्फेयान । उरोर्वसर्वरयति, वरिष्ट: वरीयान । गरोर्गरु:, गरिमा, गरयति, गरिष्ठः, गरीयान् । बहुलस्य बंहः बंहिमा बंहयति बंहिष्ठः बहीयान् । नपस्य त्रप् त्रपिमा, त्रपयति, त्रपिष्ठः, पीयान् । दीर्घस्य द्राघः, द्राघिमा, दापयति, द्राघिष्ठः, द्राधीयान् । वृद्धस्य वर्ष, वर्षिमा, वर्षयति, वर्षिष्ठः, वर्षीयान् । वृन्दारस्य बृन्द वृन्दयति, वृन्दिष्ठः, वृन्दीयान् । स्फिरशब्दस्यावर्णपृथ्व्यादित्वाददढादित्वाच्च ने मन प्रत्ययः । वरादीनां मकार उच्चारणार्थः । कश्चिच्च करोत्यर्थे प्राधादेशं नेच्छति, तन्मते प्रिययति स्थिरयतीत्यादि ॥छ।।
पृथुमदुशकृशदृढपरिवढस्य ऋतौ र: । पृथव्यादीनामकारस्य मनिणीष्टे यसष परतो रशब्द आदेशो भवति । प्रथिमा प्रथयति, प्रथीयान; म्रदिमा म्रदयति म्रदिष्ठः म्रदीयान; भ्रशिमा, भ्रशयति, भ्रशिष्ठः, भ्रशीयान्। केचित वृढशब्दस्यापीच्छन्ति-वढिमा, बढयति, वढिष्ठः, वढीयान् । पृथ्यादीनामिति किं ? ऋजिमा, ऋजयति, ऋजिप्ठः, ऋजीयान्; कृष्णिमा, कृष्णयति, कृष्णिष्ठः, कृष्णीयान् ॥छ।।
बहोर्णीष्टे भयान । बहशब्दस्य णीष्टयोः परयोभूय इत्ययमादेशो भवति । भुभावापवावः-भूयति, भूयिष्ठः । वहाराख्यानं भूयतां णो । केचिद्विकल्पमाहु:-भूययति भयनं, पक्षे वयति वहनं । वहोणौ भाविनि कश्चिद् भावयति । भलृक्केवर्णस्य बहुशब्दस्य ईयसाविमति च । परे भू इत्ययमादेशो भवति । अनयो: श्वेतवर्णस्य लुगभवति । भूयान्, भुयांसौ, भूयांस: । भूमा, भूऊ, इत्युकार प्रश्लेषादवादेशो न भवति ।।छ।।
स्थूलपूरयुवह्रस्वक्षिप्रक्षुद्रस्यान्तस्थादेर्गुणश्च नामिनः । स्थुलादीनां यथासम्भवमिमनिणीष्टे यसुषु च अन्तस्थादेरवयवस्य लुक् । नामिनश्च गुणो भवति-स्थूला स्थवयति, स्थविष्ठः, स्थवीयान् ; दूर दवयति, दविष्ठः दवीयान् ; युवन् यवयति, पविष्ठः, यवीयान् ; ह्रस्वः हसिमा ह्रसयति हसिष्ठः ह्रसीयान् ; क्षिप्र, क्षेपिम, क्षिपयति, क्षेपिष्ठ क्षेपीयान; क्षद्र क्षोदिम,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001586 |
| Book Title | Kavyakalpalatavrutti |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Amarchand Maharaj, R S Betai, Jitendra B Shah |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 454 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Literature |
| File Size | 25 MB |