________________
૧૮૬
અધ્યાત્મપત્રસાર
બાહ્ય-પ્રાણાયામના સ્થાને અત્યંતર–પ્રાણાયામને પણ ઉપગ થઈ શકે. “આઠ-દષ્ટિની સઝાય; ઢાળ-૪, ગાથા–૨ માં પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે –
બાહ્યભાવ રેચક ઈહાંજી, પૂરક અંતર ભાવ, કુંભક થિરતા ગુણે કરીજી, પ્રાણાયામ સ્વભાવ
મનમેહનજી, મીઠી તાહરી વાણું............૨ તેને અધિકાર પ્રાપ્ત કરવા માટે બાહ્ય-પ્રાણાયામ સહાયભૂત બની શકે.
“ હગપ્રદીપિકામાં કહ્યું છે કે –
आसनेन रुजं हन्ति, प्राणायामेन पातकम् । विकारं मानसं योगी, प्रत्याहारेण मुञ्चति ॥
અથ– ગીપુરુષે આસન વડે રેગને હણે છે. પ્રાણાયામથી પાપને નાશ કરે છે (અને) પ્રત્યાહાર વડે માનસિક-વિકારેને દૂર કરે છે.
અહીં પ્રાણાયામ વડે પાપઘાત અને પ્રત્યાહાર વડે માનસિક-વિકારેને જીતવાની વાત કરી છે, તે પણ સંગત થાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
