Page Text
________________
૧૦ ]
[ स्वोपशवृत्ति-गुर्जरभाषाभावानुवादयुते (૭) ચરિત નાહિત કાવત્તા = વસ્તુ અપેક્ષાએ છે, અપેક્ષાઓ નથી, અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય છે. આ ભંગમાં ક્રમશ: વિધિ–નિષેધની અને એકસાથે વિધિ-નિષેધની વિવેક્ષા છે.
જોકે આ સપ્તભંગી ઉક્ત સકલ સમારેપને (= સાત સંશને) દૂર કરનાર હેવાથી સામાન્યથી પ્રમાણ છે. આમ છતાં વિશેષપણે વિચારવામાં આવે તો વિકલાદેશરૂપ સપ્તભંગી પ્રમાણુ નથી. સપ્તભંગી સકલાદેશરૂપ અને વિકલાદેશરૂપ એમ બે બે પ્રકારે છે. વિકલાદેશરૂપ સપ્તભંગી અનંતધર્માત્મક વસ્તુનું પૂર્ણ રૂપમાં નિરૂપણ કરી શકતી ન હોવાથી અપ્રમાણ છે. સકલાદેશરૂપ સપ્તભંગી અનંતધર્માત્મક વસ્તુનું પૂર્ણ રૂપમાં નિરૂપણ કરી શકતી હોવાથી પ્રમાણ છે.
સકલાદેશ-વિકલાદેશનું વર્ણન :| સકલાદેશ - અસ્તિત્વાદિ કઈ એક ધર્મમાં બાકીના અનંતા ધર્મો સાથે, દ્રવ્યાર્થિકનયની પ્રધાનતાથી અને પર્યાયાર્થિક નયની ગૌણતાથી અભેદભાવની પ્રધાનતા રાખીને, અથવા પર્યાયાર્થિક નયની પ્રધાનતાથી અને દ્રવ્યાર્થિક નયની ગૌણતાથી અભેદન૪ ઉપચાર કરીને યુગપત (= એક સાથે) અનંત ધર્મોનું પ્રતિપાદન કરનાર વાક્ય સકલાદેશ છે.
વિકલાદેશ - વિકલાદેશ આનાથી વિપરીત છે. અસ્તિત્વાદિ કેઈ એક ધર્મમાં બાકીના અનંતા ધર્મો સાથે પર્યાયાર્થિકનયની પ્રધાનતાથી અને દ્રવ્યાર્થિક નયની ગણતાથી ભેદભાવની પ્રધાનતા રાખીને, અથવા દ્રવ્યાર્થિકનયની પ્રધાનતાથી અને પર્યાયા
જે વસ્તુ જે સ્વરૂપે ન હોય તેમાં તે સ્વરૂપે નિર્ણય કરવો તે સમાપ કહેવાય. સમાપના વિપર્યય, સંશય અને અધ્યવસાય એમ ત્રણ ભેદ છે. વિપરીત એક જ અંશનો નિર્ણય તે વિપર્યય. જેમકે, છીપમાં “આ ચાંદી છે” એવું જ્ઞાન. સાધક કે બાધક પ્રમાણના અભાવથી નિશ્ચય વિનાનું અનેક અંશોનું જ્ઞાન તે સંશય. જેમકે, આ ટૂંકું છે કે પુરૂ ? વિશેષના બોધ વિના ““આ કંઈક છે, અથવા આ શું છે?” એવું જ્ઞાન તે અનયવસાય. જેમકે, રસ્તામાં જતાં પગ નીચે કોઈ વસ્તુ આવતાં સ્પર્શથી અહીં“કંઈક છે.” એવું જ્ઞાન થાય છે, પણ તે વખતે એ વસ્તુ શું છે એનો વિશેષ નિર્ણય હેત નથી. અથવા કદી ન જોયેલ નવી વસ્તુ જોતાં આ શું છે ? એવા ચિંતનરૂપ જ્ઞાન. આમાં વસ્તુનો નિર્ણય નથી હોતો, અને સંશય પણ નથી હોતે. સકલાદેશરૂપ સપ્તભંગીમાં આ ત્રણે સમારોપ ન હોય. આથી સકલાદેશરૂપ સપ્તભંગી સકલ સમારોપને દૂર કરનાર છે. (પ્રમાણય તત્ત્વાલકાલંકાર પરિ.-૧, સૂત્ર ૮ થી ૧૫)
* દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષાએ એક વસ્તુમાં રહેલા બધા ધર્મો અભિન્ન–એક જ છે. પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ એક વસ્તુમાં રહેલા બધા ધર્મો ભિન્ન છે. એટલે પર્યાયાર્થિક ની મુખ્યતા હોય ત્યારે અભેદને આપsઉપચાર કરે પડે છે અને દ્રવ્યાર્થિક ની મુખ્યતા હોય ત્યારે મેદનો અરોપા=ઉપચાર કરવો પડે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001507 |
| Book Title | Gurutattvavinischay Part 1 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Rajshekharsuri |
| Publisher | Jain Sahitya Vikas Mandal |
| Publication Year | 1985 |
| Total Pages | 416 |
| Language | Prakrit, Sanskrit, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Principle |
| File Size | 30 MB |