________________
અગાઉ જોઈ ગયા તે પ્રમાણે “જ્ઞાનસાર'માં પહેલા “પૂર્ણતા-અષ્ટક'ને ધ્યેય માનીએ તો બાકીનાં એકત્રીસ અષ્ટકો આ ધ્યેય કે સાધ્યને પ્રાપ્ત કરવાનાં સાધન તરીકે અથવા તો સાધકમાં હોવા જોઈતા ગુણો તરીકે જ વર્ણવાયેલાં છે. વળી અધિકારી સાધકમાં હોવા જોઈતા ગુણોની વિશેષ વિચારણા પણ “જ્ઞાનસારમાં કરવામાં આવી છે. (ક) સાક્ષીભાવ, મોહરહિતતા, નિર્લેપતા, નિઃસ્પૃહતા
સાધક હોય એવી જ્ઞાની વ્યક્તિ સ્વભાવસુખમાં મગ્ન થયેલી હોવાથી તે કર્તાભાવે નહીં પણ “સાક્ષીભાવે જીવે છે. (૨૩) જ્ઞાની “મોહરહિત હોવાથી સંસારમાં ક્યાંય ખેદ પામતો નથી. (૪૪) આવો મોહરહિત સાધક સાક્ષીભાવે જીવનાર હોવાથી “હું નિર્લેપ છું' એ જ્ઞાનમાં સ્વાભાવિક રીતે જ મગ્ન થાય છે. આવા “નિર્લેપભાવે કરાયેલ તેની સર્વ ક્રિયાઓ “આત્મા કર્મબદ્ધ છે અને કર્મથી લેપાય છે', એ મિથ્યાજ્ઞાનને રોકવા માટે ઉપયોગી બને છે. (૧૧/૪) આ સાધક નિઃસ્પૃહ' પણ હોય જ છે. તેને માટે પર વસ્તુની સ્પૃહા (ઇચ્છા) દુઃખરૂપ છે, નિસ્પૃહતા સુખરૂપ છે. (૧૨૮) આવા જ્ઞાની આત્મા પોતે સંસારરૂપ સમુદ્રને તરેલા છે અને અન્યને તારવાને સમર્થ છે. (૯૧). (ખ) આધ્યાત્મિક ગુણોરૂપ કુટુંબ - સાધકના આધ્યાત્મિક ગુણોનું પણ એક કુટુંબ છે. શુદ્ધ આત્મજ્ઞાનરૂપ પિતા; ધૃતિ (આત્મરતિ)રૂપ માતા; શીલ, સત્ય, શમ, દમ, સંતોષરૂપ ભાઈઓ; સમતારૂપ પ્રિય પત્ની – આ બધાંનો તેના પરિવારમાં સમાવેશ થાય છે. (૮/૧ થી ૩) સાંસારિક માતા, પિતા, ભાઈ, પત્નીના બદલે આ બધા ગુણોરૂપ પરિવારનું આધ્યાત્મિક મૂલ્ય સવિશેષ છે. (ગ) ગુણવાન ધ્યાતાની અખૂટ સમૃદ્ધિ
સાધક વ્યક્તિ ધ્યાતા છે. ધ્યાતા એટલે સમાધિવાન પુરુષ. ધ્યાતા જિતેન્દ્રિય, ધીર, પ્રશાંત, સ્થિર, પ્રસન્ન, અપ્રમત્ત, જ્ઞાનાનંદરૂપ અમૃતનો આસ્વાદ લેનાર, વિપક્ષરહિત હોવો જોઈએ. (૩૦૬ થી ૮) આવા ગુણોવાળા ધ્યાતાની સમૃદ્ધિ ઇન્દ્ર, ચક્રવર્તી રાજા, શેષનાગ, શિવ, શ્રીકૃષ્ણ, બ્રહ્મા વગેરેની સમૃદ્ધિ કરતાં પણ ચઢિયાતી છે, કારણ કે તેની પાસે ધ્યાતા-ધ્યાન-ધ્યેયની એક્તારૂપ સમાધિ, ધૈર્ય, સમતા, ક્રિયા, જ્ઞાન, નવ બ્રહ્મચર્યરૂપ વાડ, વિવેક, વિરતિ, જ્ઞતિ વગેરે ગુણોની અખૂટ સમૃદ્ધિ પણ હોય છે. (૨૦૨ થી ૬)
જ્ઞાનસારનું તત્ત્વદર્શન
106
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
