Sarvarthasiddhi

SR No.: 001443
Original Sutra Author: Devnandi Maharaj
Author: Fulchandra Jain Shastri
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Publication Year: 1997
Total Pages: 568
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, Tattvartha Sutra, & Tattvarth
File Size: 14 MB

Page 214

94]
सर्वार्थसिद्धी
विशुद्धिक्षेत्रस्वामि विषयेभ्योऽवधिमनःपर्यययोः ॥25॥
8 222. विशुद्धिः प्रसादः । क्षेत्रं यत्रस्थान्भावान्प्रतिपद्यते । स्वामी प्रयोक्ता । विषयो शेयः । तत्रावधेर्मनः पर्ययो विशुद्धतरः । कुतः ? सूक्ष्मविषयत्वात् । क्षेत्रमुक्तम्' । विषयो वक्ष्यते । स्वामित्वं प्रत्युत्यते । प्रकृष्टचारित्रगुणोपेतेषु वर्तते प्रमत्तादिषु क्षीणकषायान्तेषु । तत्र चोत्पद्यमानः प्रवर्द्धमानचारित्रेषु न हीयमानचारित्रेषु । प्रवर्द्धमानचारित्रेषु चोत्पद्यमानः सप्तविधान्यत'मद्धप्राप्तेषूपजायते नेतरेषु । ऋद्धिप्राप्तेषु केषुचिन्न सर्वेषु । ' इत्यस्यायं स्वामिविशेषो । विशिष्टसंयमग्रहणं वा वाक्ये प्रकृतम् । अवधिः पुनश्चातुर्गतिकेष्विति स्वामिभेदादप्यनयो विशेषः ।
8223. इदानीं केवलज्ञानलक्षणाभिधानं प्राप्तकालम् । तदुल्लङ्घ्य ज्ञानानां विषयनिबन्ध: परीक्ष्यते । कुतः ? तस्य 'मोहक्षयाज्ज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवलम्' इत्यत्र वक्ष्य- माणत्वात् । यद्येवमाद्ययोरेव तावन्मतिश्रुतयो विषयनिबन्ध उच्यतामित्यत आह
मतिश्रुतयोनिबन्धो द्रव्येष्वसर्वपर्ययेषु ॥ 26
1 8224 निबन्धनं निबन्धः । कस्य ? विषयस्य । तद्विषग्रहणं कर्तव्यम् ? न कर्तव्यम् । प्रकृतं विषयग्रहणम् । क्व प्रकृतम् ? 'विशुद्धिक्षेत्रस्वामिविषयेभ्यः' ' इत्यत्र । अतस्तस्यार्थवशाद्विविशुद्धि, क्षेत्र, स्वामी और विषयको अपेक्षा अवधिज्ञान और मन:पर्ययज्ञानमें भेद है ||25||
8222. विशुद्धिका अर्थ निर्मलता है । जिस स्थान में स्थित भावोंको जानता है वह क्षेत्र है | स्वामीका अर्थ प्रयोक्ता है। विषय ज्ञेयको कहते हैं । सो इन दोनों ज्ञानोंमें अवधिज्ञानसे मन:पर्ययज्ञान विशुद्धतर है, क्योंकि मन:पर्ययज्ञानका विषय सूक्ष्म है। क्षेत्रका कथन पहले कर आये हैं । विषयका कथन आगे करेंगे । यहाँ स्वामीका विचार करते हैं--मन:पर्ययज्ञान प्रमत्तसंयतसे लेकर क्षीणकषाय गुणस्थान तकके उत्कृष्ट चारित्रगुणसे युक्त जीवोंके ही पाया जाता है । वहाँ उत्पन्न होता हुआ भी वह वर्द्धमान चारित्रवाले जीवोंके ही उत्पन्न होता है, घटते हुए चारित्रवाले जीवोंके नहीं । वर्धमान चारित्रवाले जीवोंमें उत्पन्न होता हुआ भी सात प्रकारकी ऋद्धियों में से किसी एक ऋद्धिको प्राप्त हुए जीवोंके ही उत्पन्न होता है, अन्यके नहीं । ऋद्धिप्राप्त जीवोंमें भी किन्हींके ही उत्पन्न होता है, सबके नहीं, इस प्रकार सूत्रमें इसका स्वामीविशेष या विशिष्ट सयमका ग्रहण प्रकृत है । परन्तु अवधिज्ञान चारों गतिके जीवोंके होता है, इसलिए स्वामियोंके भेदसे भी इनमें अन्तर है ।
विशेषार्थ ---- यों तो अवधिज्ञान और मन:पर्ययज्ञानमें मौलिक अन्तर है । अवधिज्ञान सीधे तौरसे पदार्थोंको जानता है और मन:पर्ययज्ञान मनकी पर्यायरूपसे । फिर भी यहाँ अन्य आधारोंसे इन दोनों ज्ञानोंमें अन्तर दिखलाया गया है । वे आधार चार हैं--द्रव्य, क्षेत्र, स्वामी और विषय । 8223. अब केवलज्ञानका लक्षण कहनेका अवसर है। किन्तु उसका कथन न कर पहले ज्ञानोंके विषयका विचार करते हैं, क्योंकि केवलज्ञानका लक्षण 'मोहक्षयाज्ज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवलम्' यहाँ कहेंगे । यदि ऐसा है तो सर्वप्रथम आदिमें आये हुए मतिज्ञान और श्रुतज्ञान विषयका कथन करना चाहिए । इसी बातको ध्यान में रखकर आगेका सूत्र कहते हैं
[1125 § 222
मतिज्ञान और श्रुतज्ञानकी प्रवृत्ति कुछ पर्यायोंसे युक्त सब द्रव्योंमें होती है ॥26॥
8224. निबन्ध शब्दका व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ है - निबन्धनं निबन्ध: ---जोड़ना, सम्बन्ध करना । शंका ---- किसका सम्बन्ध ? समाधान - विषयका । शंका- तो सूत्रमें विषय पदका ग्रहण 1. मुक्तं विशेषो व मु.। 2 - तेऽप्रन- मु., दि 1, 2 1 3. इत्यस्य स्वामिविशेषविशिष्ट संयमग्रहणं वाक्ये कृतम् । अव-मु. ता., ना. । 4. -येभ्य इत्यतस्त - दि. 1, दि. 2, आ., मु.

Translation AI Generated

## 94]
**Sarvarthasiddhi**

**[25]** There is a difference between Avadhi-jnana and Mana-paryaya-jnana in terms of **Vishuddhi**, **Kshetra**, **Swami**, and **Vishaya**.

**[8222]** Vishuddhi means purity. Kshetra is the place where the object of knowledge is located. Swami is the knower. Vishaya is the object of knowledge. Avadhi-jnana is purer than Mana-paryaya-jnana because the object of Avadhi-jnana is more subtle. Kshetra has already been mentioned. Vishaya will be discussed later. Here, we are considering Swami. Mana-paryaya-jnana is found only in those beings who have excellent Charitra-guna, from the stage of Pramatta-samyata to the stage of Kshina-kashya. It arises only in those beings whose Charitra is increasing, not in those whose Charitra is decreasing. Even in those beings whose Charitra is increasing, it arises only in those who have attained one of the seven Riddhis, not in others. Even among those who have attained Riddhis, it arises only in some, not in all. This is the special characteristic of Swami, or the specific Samyama, mentioned in the Sutra. Avadhi-jnana, however, is found in beings of all four Gatis. Therefore, there is a difference between these two types of knowledge even in terms of Swami.

**[8223]** Now is the time to discuss the definition of Kevala-jnana. However, before that, we will examine the Vishaya of different types of knowledge. This is because the definition of Kevala-jnana will be mentioned later in the Sutra: "Kevala is due to the destruction of Moha, Jnanavaran, Darshanavaran, and Antaray." If this is the case, then we should first discuss the Vishaya of Mati-jnana and Shruta-jnana, which were mentioned earlier. Keeping this in mind, the next Sutra says:

**[26]** Mati-jnana and Shruta-jnana are related to all substances, with some exceptions.

**[8224]** The word Nibandha means "connection" or "relation." What is connected? The Vishaya. Should the Vishaya be mentioned in the Sutra? No, it is already implied. Where is it implied? In the phrase "Vishuddhi-Kshetra-Swami-Vishayebhyah." Therefore, based on the meaning of this phrase, there is a difference between Avadhi-jnana and Mana-paryaya-jnana in terms of Vishuddhi, Kshetra, Swami, and Vishaya.