Prakritpaingalam

SR No.: 001440
Original Sutra Author: N/A
Author: Bholashankar Vyas, Vasudev S Agarwal, Dalsukh Malvania
Publisher: Prakrit Text Society Ahmedabad
Publication Year: 2007
Total Pages: 690
Language: Prakrit, Sanskrit, Hindi, Apbhramsa
Classification: Book_Devnagari & Literature
File Size: 18 MB

Page 301

प्राकृतपैंगलम्
२७६
|
७. रहव्यजनसंयोगस्य यथा, चेउ सहज इति । हे खुल्लणा - अधमचेतः, तुहुं- सहजचंचला - स्वभावचंचलं, सुंदरिहृदहि च..... पअ उण घल्लसिं - पदमपि न बहिर्ददासि, किन्तु पुनस्तत्रैव उल्हसंत-उल्लासं विनोदं कुर्वत् कीलसि-क्रीडसि । अत्र सुन्दरि इति इकारः ह्रद इति रकारहकारव्यजनसंयोगे परे लघुर्बोध्यः, अन्यथा दोहासमचरणे एकादशमात्राणामुक्तत्वात् द्वादशमात्रापत्त्या छन्दोभंग: स्यात्। उल्ह इत्युकारो पि ल्ह इति लकारहकारसंयोगे परे पि लघुर्बोध्यः, अन्यथात्रापि पूर्ववदेव छन्दोभंगापत्तिः ।
८. अथ दीर्घो गुरुर्भवतीति पूर्वोक्तापवादं निपातान्तरं चाह, जह दीहो वीति । यदि दीर्घोऽपि वर्णः लघुजिह्वया पठ्यते, भवति तदा सोपि लघुः । वर्णानपि त्वरितपठितान् द्वित्रानपि एकं जानीहि ।
९. जहा—यथा, एतदुदाहरतीत्यर्थः । अरेरे इति । अरेरे हे हे कण्ह-कृष्ण, डगमग-इतश्चेतः पार्श्वद्वये चलतीत्यर्थः, छोस्वल्पां, णाव - नावं, बाहहि--चालय, कुगतिं - जलम (ग) तिं जलमरणजन्यं नरकं, ण देहि-मा प्रयच्छ । तइ एहि णह संतार देइत्वमस्या नद्याः पारगमनं दत्वा यद् आलिंगनचुम्बनादि वांछसि तद् गृहाण । अत्र प्रथमचरणे रेरे इत्यक्षरद्वयं त्वरापठितम् एवं दीर्घं बोध्यम्, अन्यथा दोहाप्रथमचरणे त्रयोदशमात्रोक्त्या द्वितीयरेकाराय मात्राद्वयाधिक्यात् छन्दोभंगापत्तिः एवं द्वितीयचरणे डगमेत्यक्षरत्रयं एकं ह्रस्वरूपं, देहीत्यक्षरद्वयमेकं दीर्घरूपं बोध्यम्, अन्यथा दोहाद्वितीयचरणे एकादशमात्राणामुक्तत्वात् (डग ) मेति मात्राद्वयाधिक्यात् देहीत्येकमात्राधिक्याच्च छन्दोभंग: स्यात् । तृतीयचरणे च एहीति केवलएकारः, देइ इति दकारयुक्तश्च, द्वावपि जिह्वालघुपठितौ लघू बोध्यौ, अन्यथा दोहातृतीयचरणे त्रयोदशमात्रोक्त्या मात्राद्वयाधिक्यात् छन्दोभंग: प्रसज्येत । जिह्वया लघुपठनं गुरूपदेशाद्बोध्यमित्यस्मत्तातचरणोपदेशः सुधीभिर्विभावनीयः ।
१०. अथ छन्दोग्रन्थस्योपादेयतां दर्शयति, जेम णेति । जेम-यथाकणअतुला-कनकस्य तुला परिमाणनिर्णायकं यन्त्रं काण्टा इति लोके; तुलिअं - तुलितं निर्णेयपरिमाणं स्वस्मिन्प्रक्षिप्तं सुवर्णं तिलस्य अद्ध अद्धेण-अर्द्धाद्धन चतुर्थांशेनापीति यावत्, रत्तिकामाषकादिमापकान्यूनाधिकमिति शेषः, ण सहइ-न सहते न निर्णीतपरिमाणं करोति । तेम तथा सवणतुला- श्रवणरूपा तुलैव तुला - काव्य शुद्ध्यशुद्धिज्ञापकं यन्त्रं, छंदभंगेण - छन्दसां यथोक्तं छन्दः तस्य गुरुलघूनां भंगेन न्यूनाधिकभावेनेत्यर्थः । अवछंदअपच्छन्दस्कं लक्षणहीनं काव्यं न सहते न प्रमाणयति । अयमर्थः तुलायां सूत्रबद्धं पात्रद्वयं भवति, तत्रैकपात्रे परिमाणसाधनं रत्तिकामाषकादिद्रव्यं प्रक्षिप्य द्वितीयपात्रे प्रक्षिप्तं निर्णेयपरिमाणं सुवर्णादिद्रव्यं यदि तिलचतुर्थांशेनापि परिमाणसाधनरत्तिकामाषकादिद्रव्यान्न्यूनाधिकं भवति तदा तत्र परिमाणशुद्धिर्यथा न भवति, तथा लक्षणोक्तगुरुलघुहीनाधिकं काव्यं श्रवणविषयीभूतं शुद्धं न प्रतिभातीति काव्यशुद्धयशुद्धिज्ञानार्थं छन्दः शास्त्रमुपादेयमिति भावः ।
११. अथ छन्दः शास्त्रविदां पुरो लक्षणहीनकाव्यपठनं वारयन् पुनरपि छन्दः शास्त्रोपादेयतां दर्शयति अबुह इति । अबुधःकाव्यलक्षणानभिज्ञः, बुहाणं मज्झे-बुधानां काव्यलक्षणाभिज्ञानां मध्ये, लच्छ (क्ख) णविहूणं - लक्षणविहीनं, कव्वं - काव्यं, पढइ-पठति, सः भुअ अग्ग लग्ग खग्गहिं- भुजाग्रलग्नखड्गेन, खुलिअं - स्खलितं, ग्रीवातः पातितं, सीसं-शीर्षं मस्तकं, ण जाणेइ-न जानाति, स स्वहस्तधृतखड्गेन स्वशिरश्छेदक इव विक्षिप्तचित्त इति लोके व्यवह्रियते । अतोऽधीतच्छन्दः शास्त्रो लक्षणलक्षितं काव्यं पठन् पंडिताख्यां लभते इति छन्दः शास्त्रोपादेयता दर्शितेति भावः ।
१२. अथ वक्ष्यमाणमात्राच्छन्दः सूपयुक्तान् गणान् व्यवहाराय संज्ञाभिरुद्दिशति टट्ठेति । टट्ठ ड ढ णं-ट ठ ड ढ णैः, छ पच तदा-छप च तदै: एतैः पंच अक्खरओ-पंचाक्षरैः, जहसंखं - यथासंख्यं, छ प्पंच चउ त्ति दु कलासु षट्पंचचतुस्त्रिद्विकलेषु गणभेआ-गणेषु मध्ये भेदा नामानि होंति-भवन्ति । अयमर्थः । षट्कलगणस्य टगणछगणेति नामद्वयं, पंचकलगणस्य ठगणपति नामद्वयं चतुः कलगणस्य डगण-चगणेति नामद्वयं त्रिकलगणस्य ढगण-तगणेति नामद्वयं द्विकलगणस्य णगणदगणेति नामद्वयं भवतीति बोध्यमिति ।
१३. अथ ट- गणादीनां भेदसंख्यामाह, टगणो तेरह इति । ट-गणः षट्कलः त्रयोदशभेद:, ठगणस्स -ठ- गणस्य पंचकलस्त यावत् अट्ठाइ... स्स-डगणस्य चतुः कलस्येति यावत् पंच भेआ-पंच भेदा भवंति, ढ-गणे त्रिकले तिअ-त्रयो भेदा भवतीत्यनुकर्षः, ण - गणस्य द्विकलस्य...... ।
१४. टादिगणत्रयोदशादिभेदा उक्तास्तेषां रचना प्रस्तारस्तत्प्रकारमाह । पढम गुरु हेट्ठ ठाणे - प्रथमगुर्वध: स्थाने, ट-गणभेदे यः प्रथमगुरुः स.... ठुवहु लघु परिस्थापयत तदग्रे चेति शेषः, तस्य लघोरग्रे चेत्यर्थः । सरिसा सरिसा पंत्ति सदृशी सदृशी पंक्तिः, कर्त्तव्येति शेषः । यस्य... ग्रे येन क्रमेण यावद्गुरु लघु भवेत्तेनैव क्रमेण तावद् गुरु लघु गुर्वधःस्थलघोरग्रे स्थाप्यमित्यर्थः । उव्वरिआ-उर्वरितां मात्रामिति.... रूपामितियावत् । देह - दत्त गुर्व्वधः स्थलघोरग्रे तथा गुरुलघुस्थाने कृते सति तद्भेदमध्ये उर्वरिमा (ता) या मात्रा सा यथासन्निवेशं गुरुलघुरूपेण गुर्वधःस्थलधोः पश्चात् स्थापनीयेत्यर्थः । तत्र यदि मात्रापंचकमवशिष्टं तदा प्रथमं गुरुद्वयं, तत एको लघुः स्थाप्यः, अथ मात्राचतुष्टयं, तदा गुरुद्वयं स्थाप्यं, यदि मात्रात्रयं तदा प्रथममेको गुरुस्ततो लघुः, यदि मात्राद्वयं, तदैको
For Private Personal Use Only