Prakritpaingalam

SR No.: 001440
Original Sutra Author: N/A
Author: Bholashankar Vyas, Vasudev S Agarwal, Dalsukh Malvania
Publisher: Prakrit Text Society Ahmedabad
Publication Year: 2007
Total Pages: 690
Language: Prakrit, Sanskrit, Hindi, Apbhramsa
Classification: Book_Devnagari & Literature
File Size: 18 MB

Page 214

परिशिष्ट (१)
[१८९ चरणगण आदिगुरुचतुष्कलगणः प्रकाशितः । ततो द्विजवरगणयुगलं चतुर्लघुगणद्वयं संस्थाय, ततः करतलगणोन्तगुरुचतुष्कलगण: प्रतिपादशेषे ज्ञातः ।
१५०. यथा खंजण इत्यादि सुकरं ।।
१५१. अथ भ्रमरावली, कर पंच इति । भ्रमरावलीनाम छन्दः प्रसिद्धं । कीदृशं पञ्चकैरंतगुरुचतुष्कलगणपञ्चकैः प्रसिद्ध ख्यातं प्रसिद्ध प्रभणति पिङ्गलः । किं भूतं मनोहरं सुन्दरं । छन्दोवरं छन्दः श्रेष्ठं । रत्नं रत्नवत् । यत्र पञ्च गुरवो दश लघवो भवन्ति । एतादृशमेव योजितं ।
१५२. यथा तुअ देउ इति । तव देवदुरितगणहरणौ चरणौ यदि प्राप्नोति । चन्द्रकलाभरणौ शरणौ । चन्द्रकलाभरणौ इत्येतेन चरणस्य नखा: चन्द्रकलावत् वर्णिताः । एतादृशौ चरणौ परिपूजयामि लोभेन । तेन पुण्येन परित्यजामि शोकविनाशमनस्कं शमनं ।
१५३. अथ सारंगिका, कण्णा इति । सारंगिकाछन्दो ज्ञायते, भोगीराजः पिङ्गलो जल्पति । यत्र सप्त कर्णा द्विगुरवो गणा दत्तास्तदंते शेषे एको हारो गुरुदत्तः । पंचदश हारा गुरवो यत्र पदे त्रिंशन्मात्रा भवन्ति । एतच्छन्दश्चतुष्टयेन कृतेन कृत्त्वा कीर्तिर्गृह्यते। यः शृणोति स शिर:कंपं करोति ।
१५४. यथा उम्मत्ता जोहा इत्यादि सुकरं ।
१५५. अथ चामरः, चामरस्स इति । चामरस्य छन्दसस्त्रयाधिकविंशति मात्रा भवंति तासु अष्ट हारा गुरवोऽन्तरांतरा भवंति । सप्त सारा लघवो निर्मलाः । अत्र चादौ अंते च गुरुः सार: ज्ञातः । हे कामिनि पंचदशाधिकैरक्षरेतच्छंदो भवतीति पिंगलेन भण्यते ।
१५६. यथा झत्ति जोह इत्यादि सुकरं ।
१५७. अथ निशिपालः, हार करु इति । सर्पपिंगलो निशिपालं भणति काव्यमनाः, अत्र हारो गुरुः क्रियते । ततस्त्रयः शरा लघवः एवं प्रकारेण गणत्रयं कुरु, अंते शोणं न कुरु । एवं पंचगुरवः द्विगुणास्तेषां लघवो दश संख्या भवंति । हे चंद्रमुखि सखि अत्र विंशति संख्या लघूनां जानीहि ।
१५८. यथा जुज्झ भड इत्यादि सुकरं ।।
१५९. अथ मनहंसः, जहि इति । मनोहंसनामकं छंदः प्रसिद्ध पिंगलेन व्याख्यातं यत्रादौ हस्तो गणोन्तगुरुचतुष्कलगणो भवति । ततो द्वौ नरेंद्रौ जगणौ दीयेते । ततः एको गुरुः दीयते । ततः काहलद्वयं लघुद्वयं क्रियते ततो गुरुं स्थापयित्वा गंधो लघुर्दीयते, ततोन्ते गुरुः स्थाप्यते ।
-१६०. अथ जहि फुल्लु इति सुकरं ।
१६१. अथ मालिनी, पढम इति । मालिणीनाम छंदो भण; किं भूतं रससहितं षड्भिः कलाभिः इत्यर्थः । द्वितीयस्थाने निबद्धः ततः शरो लघुः । ततो गुरुद्वयं ततो गन्धो लघुः । ततोन्ते कण्णो द्विगुरुर्गणो यत्र निबद्धः । सरसे सहिते इति नायिकासंबोधनं । कीदृशां चित्तपदे निबद्धां लिखितामित्यर्थः ।।
१६२. यथा वह इति । वहति मलयवातः हंत कंपते कायः हंति श्रवणरंध्र कोकिलालापबंधः, श्रूयते दशसु दिक्षु शृंगझंकारभारः । हंति हंति हंजे चेटि चंड: प्रचण्डचाडांलरूपो मारः ।
१६३. अथ शरभः, भणिअ इति । फणिपतिना पिंगलेन शरभनामकं छन्दो भणितं । यत्र सुप्रियगणो द्विलघुर्गणः प्रथम भणितः । ततो रसगणेन षट्कलसर्वलघुगणेन सहितं ततो द्वौ करतलौ द्वौ चतुष्कलगणौ पदे लघोः प्रकारान्तरमप्याह चत्वारः चतुष्कलगणाः प्रतिपदं ज्ञाताः । हे सुप्रिये गणय जानीहि ।
१६४. यथा तरल इत्यादि सुकरं ।
१६५. अथ नाराचः, णरेंद इति । नाराचनामकं प्रसिद्ध छंदः पिंगलेन जल्पितं । यत्र नरेंद्रो जगणः सबलो मिलित: ततः सुपर्णचक्रं मध्यलघुपंचकलो गणो दृश्यते पुनरेवमेवं जगण: मध्यलघुपंचकलो दृश्यते, पंचमे स्थाने पदातिगणो मध्यगुरुचतुष्कलगणो भवति । अंते हारो गुरुर्भवति । पदे चतुरधिकविंशति मात्रा भवंति । अत्र हारश्चारु यथा स्यादेवं सार उत्कृष्टः पतति ज्ञायते, अत्र गंधा लघवोऽष्टौ बंधवो गुरवोऽष्टौ ।
१६६. यथा चलंत जोह इत्यादि सुकरं ।
१६७. अथ नीलः, णील इति । हे रमणि नीलस्वरूपकं जानीहि । द्वाविंशतिभिर्मात्राभिः पंच भगणा: पदे प्रकाशिता यत्र एतादृशेन लक्षणेन अन्ते हारो गुरुः स्थितः मात्राणां द्विपंचाशदधिकशतत्रयमत्र भवति । एतेनैतदुक्तं छंदश्चतुष्टयेनैतच्छंदः कर्तव्यं नैकमिति।