Page Text
________________
જૈનધર્મચિંતન
અને ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ કેવળ લેકાકાશમાં જ માનવામાં આવ્યું. અર્થાત જ એમ મનાયું કે સિદ્ધ જીવ લેકાતે પહોંચી સ્થિર થાય છે. આ માન્યતા પણ જેનોની આગવી છે, અને એ પૂર્વોક્ત જીવની ગતિશીલતા, ધર્માસ્તિકાય અને કાકાશની જેન માન્યતાનું તર્કસંગત પરિણામ છે. અથવા એમ કહેવું જોઈએ કે સિદ્ધાલયની કલ્પનાને અનુરૂપ થવા કાકાશની કલ્પના કરવામાં આવી. એ ગમે તેમ હોય, પણ એટલું નકકી કે જીવની ગતિશીલતા, શરીરપરિમાણુ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, કાકાશ અને સિદ્ધાલય એ બધી દાર્શનિક કલ્પનાઓ જૈન દર્શનમાં પરસ્પર અન્વિત છે. એક વિના બીજી નિરર્થક બને છે, એમાં તો સંશય નથી. અને એ જૈન દર્શનની આગવી કપનાઓ છે એ પણ એટલું જ નિશ્ચિત કહી શકાય છે.
અવતરવ દર્શનનું પ્રયોજન છે અને મોક્ષ એ સંસારસાપેક્ષ છે. જીવને સંસાર છે તે મોલ છે. જે સંસાર જ ન હોય તો મેક્ષની કલ્પના નિરર્થક બને. વિશ્વમાં કેવળ જેનું જ અસ્તિત્વ હોય, અને બીજું કશું જ ન હોય. તો તેનો સંસાર ઘટમાન બને ?—આ પ્રશ્નમાંથી છવ સિવાય પણ બીજુ તત્ત્વ માનવાની આવશ્યકતા જણાઈ. ઉપનિષદના ઋષિઓને વિચાર હતો કે જીવની અવિદ્યા જ સંસારનું સર્જન કરે છે. અવિદ્યા એ સ્વતંત્ર તત્વ નથી, પણ જીવનું મિથ્યાજ્ઞાન જ છે. આ મિથ્યાજ્ઞાનને લઈને જ જીવને આમ-અનાત્મ એ ભેદ દેખાય છે; વસ્તુત: આત્મા સિવાય કશું જ નથી. જ્યારે જીવનું અજ્ઞાન નષ્ટ થાય છે, ત્યારે તેને અતાત્માની પ્રતીતિ થાય છે અને તે વખતે આમેતર બીજી કશી જ વસ્તુની પ્રતીતિ થતી નથી. આ જ તેને મોક્ષ છે. એટલે કે ઉપનિષદના ઋષિઓના મતે વિશ્વમાં આત્મતર કોઈ વસ્તુ તત્ત્વત: નથી. પણ ભગવાન મહાવીરે જોયું કે જીવને સ્વભાવ જે જ્ઞાન હોય તો તેને અવિદ્યારૂપ-અજ્ઞાનરૂપ પરિણામ કેમ બને ? એ પરિણામ અકારણ તો હોય નહીં. આત્માના અવિદ્યા–પરિણામનું જે કારણ તે જ કમક, અને તેનું સ્વરૂપ આત્માથી તો ભિન્ન જ હોવું જોઈએ. આ પ્રમાણે તેમણે ઇવ ઉપરાંત અજીવ-પુદગલની કપના કરી. અને જીવ અને અજીવ-કર્મ પુદ્ગલ–નો સંપર્ક જ જીવમાં અવિદ્યાપરિણામની ઉત્પત્તિ કરવામાં કારણ બને છે. એ સંબંધને દૂર કરવામાં જ માલપુરુષાર્થની સાર્થકતા છે.
આ પ્રમાણે સંસાર–બંધને ખુલાસે કરવામાં જ અજીવતવ હાથ લાગ્યું અને એ અજીવતત્ત્વ-પુદ્ગલથી જ સમગ્ર બાહ્ય પ્રપંચ નિષ્પન્ન છે એમ ભગવાન,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001434 |
| Book Title | Jain Dharma Chintan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Dalsukh Malvania |
| Publisher | Prakrit Jain Vidya Vikas Fund Ahmedabad |
| Publication Year | 1991 |
| Total Pages | 186 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, Philosophy, & Religion |
| File Size | 10 MB |