Jain Dharma Chintan

SR No.: 001434
Original Sutra Author: N/A
Author: Dalsukh Malvania
Publisher: Prakrit Jain Vidya Vikas Fund Ahmedabad
Publication Year: 1991
Total Pages: 186
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati, Philosophy, & Religion
File Size: 10 MB

Page 50

જૈનધર્મ
૨૧.
મહાવીરે કહ્યું છે કે આત્મા શરીર-પરિમાણ છે. આત્માને વ્યાપક માનીએ તો જીવની ગતિ કે પુનર્જન્મ, એ કેવલ ઔપચારિક ઘટનાઓ માનવી પડે; ત્યારે જે આત્માને શરીર પરિમાણુ માનવામાં આવે તો તેની ગતિ કે પુનર્જન્મ બંને ઔપચારિક નહીં પણ મુખ્યરૂપે ઘટી શકે છે. વ્યાપક વસ્તુની ગતિ તો સંભવે જ નહિ. વળી, વ્યાપક આત્મા કૂટસ્થ નિત્ય મનાતો હોઈ તેમાં વિકારને તો સંભવ જ નથી. તેથી નવું નવું શરીર સંબદ્ધ થાય તે જ તેના પુનર્જન્મો કહેવાય ખરી રીતે તો શરીરે જ જન્મે છે, આત્મામાં તો તેથી કશો જ વિકાર થયો નથી, તો તે તેને જન્મ કેવી રીતે કહેવાય ? આવા વિચારમાંથી જીવને શરીર પરિમાણ અને કર્મો સાથે ઓતપ્રોત હોઈ વિકારી માન્યો. એટલે મૃત્યુ થતાં અન્યત્ર તેની ગતિ અને જન્મ બંને સંભવી શકે છે.
ધર્માસ્તિકાય. અધર્માસ્તિકાય અને આકાશ જીવની ગતિ અને એનું દેહપરિમાણપણું માનવાને કારણે જ જૈન દર્શનમાં એ સ્વતંત્ર તોમાં નિષ્ઠા સ્વીકારવી પડી છે. અને તે ધર્માસ્તિકાય અને ધર્મસ્તિકાય છે. ભારતીય કોઈ પણ દર્શનમાં આ બે તત્ત્વોને માનવામાં આવ્યાં નથી. એટલે આ બે તને કારણે પણ જેને દર્શન બીજાં દર્શનથી જુદું પડે છે. જીવની જે ગતિ હોય તો તેને સહાયક એક દ્રવ્ય હોવું જોઈએ : એ તર્કમાંથી ધર્માસ્તિકાય અને ગતિ છતાં તે ગતિશીલ જ ન રહે તે માટે અધર્માસ્તિકાયની કલ્પના કરવામાં આવી છે. ધર્માસ્તિકાય એ ગતિસહાયક દ્રવ્ય છે. તો અધર્માસ્તિકાય એ સ્થિતિસહાયક દ્રવ્ય છે.
જીવ ગતિસ્વભાવ દ્રવ્ય છે અને મુક્તાવસ્થામાં કર્મ તો નથી, જે તેની ગતિને દિશા આપતું હતું. ત્યારે પ્રશ્ન સહેજે થાય કે મુક્ત જીવની ગતિ ક્યાં થાય ? બંધનબદ્ધની મુક્તિ સમયે સ્વાભાવિક ગતિ ઊર્ધ્વ હોય છે. એ અનુભવની વાત હતી. પાણીમાં તૂ બડાને માટીનો લેપ કરી ડુબાડવામાં આવે તો માટીનો લેપ સરી જતાં તે જેમ ઊંચે આવે છે, શીંગમાં રહેલ એરંડાનું બીજ શીંગ કુટતાં જેમ ઊંચે ઊડે છે, તેમ જીવનાં કર્મબંધનો શિથિલ થતાં જીવ પણ સ્વાભાવિક રીતે ઊંચે ગતિ કરે છે. ગતિમાં સહાયક દ્રવ્ય ધર્માસ્તિકાય છે જ. એટલે તેને વચ્ચે ક્યાંય રુકાવટ નથી. પણ આ તો એ સદા ગતિ કર્યા જ કરે અને સ્થિરતા ક્યાંય થાય જ નહિ. એટલે સર્વદર્શનસંમત આકાશને જૈનધર્મમાં કાકાશ અને અલેક કાશ એમ બે પ્રકારનું કલ્પિત કરવામાં આવ્યું