________________
ભક્તિમાર્ગ અને જૈન દર્શન
જૈન દર્શન પ્રમાણે અનંત જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીર્ય—એ અનંતચતુષ્ટય બધાય આત્માઓને સામાન્ય ગુણ છે. તેથી જ ઈશ્વર કે પરમાત્મા એ કઈ વિશિષ્ટ જાતિને આત્મા નથી, પણ જે જે આત્માઓએ પોતાના ઉપર જણાવેલ ચારે ગુણોને આવિર્ભાવ કર્યો છે, એ બધાય આત્માઓ સિદ્ધ, ઈશ્વર કે પરમાત્માના નામથી સંબોધવાને યોગ્ય છે. અને જે આત્માઓના આ ચાર ગુણો ઢંકાયેલ છે તે સાધક કે સંસારી કહેવાય છે. આ સાધક આત્માઓ પણ પિતાના પ્રયત્નથી સિદ્ધ, ઈશ્વર કે પરમાત્મા બનવાની યોગ્યતા ધરાવે છે. આ દષ્ટિએ વિચાર કરતાં વ્યક્તિગત રીતે અમુક આત્માઓ સાધક ગણાય છે, અને અમુક આત્માઓ સિદ્ધ ગણાય છે, એ ભેદ સ્વાભાવિક નહીં પણ કારણ જન્ય (આત્માની પોતાની સાધનાને લીધે થયેલી છે. સામૂહિક દૃષ્ટિએ સાધક અને સિદ્ધ એવા બે વર્ગો કાયમના હોવા છતાં વ્યક્તિગત દૃષ્ટિએ આ ભેદ કાયમને નથી; જે વ્યક્તિ આ ક્ષણે સાધક-વર્ગમાં હોય તે બીજી જ ક્ષણે સિદ્ધવગમાં પણ ભળી જઈ શકે છે. જૈનધર્મને આવો સિદ્ધાંત હોવાના લીધે, જનધર્મમાં એને પિતાને આગ સાધનાને માર્ગ હોય એ જરૂરી છે. જેના ધર્મના સાધનામાગને સમજવા માટે નીચેની બાબતે હમેશાં ધ્યાનમાં રાખવી જરૂરી છે. એમ થાય તે જ જૈન સાધનામાં ભક્તિમાર્ગનું શું સ્થાન હોઈ શકે, એ સહેલાઈથી સમજી શકાય.
(1) કઈ કઈનો નાથ નહી–જીવ પોતે જ પોતાનો નાથ બની શકે છે; બીજો કોઈ એને નાથ નથી બની શકતે. એને અર્થ એ કે સુખ કે દુઃખ, બંધ કે મોક્ષ, એ જીવને પિતાને આધીન છે એ ચાહે તે બંધમાં રહી શકે છે, અને ચાહે તો એક ક્ષણમાં મુક્ત થઈ શકે છે. બંધનના માર્ગે ચાલવું કે મેક્ષના માર્ગનું અનુસરણ કરવું. એ બીજાને આધીન નહીં પણ પિતાને આધીન છે. જીવની ઈચ્છા વિરુદ્ધ બીજે કઈ એને બંધનમાં નથી રાખી શકતો, અને મુક્ત પણ નથી કરી શકતો. બીજાનું કામ તે એટલું જ છે કે એ બંધનના કે મોક્ષના માગને પ્રદર્શક થઈ શકે છે, એ માર્ગે ચાલવું કે ન ચાલવું એ જીવના
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
