________________
જૈનધર્મચિંતન
પ્રાપ્તિના પ્રયત્નમાં તેઓ અનેક જ્ઞાની અને ધ્યાનીના સંપર્કમાં આવ્યા અને એક પછી એકે બતાવેલ તત્ત્વજ્ઞાનને અનેક માર્ગે સાક્ષાત્કાર કરીને છેડતા ગયા. જે બીજા પાસેથી મળ્યું તેમાં તેમને સદૈવ અસંતોષ જ રહ્યો. અને છેવટે તેમણે પિતાના ધ્યાનબળે જે તત્ત્વને સાક્ષાત્કાર કર્યો તેના વિષે તેમણે એ સ્પષ્ટ દાવો કર્યો છે કે મેં જે પ્રાપ્ત કર્યું છે તે અપૂર્વ છે; મારા પહેલાં એને કેઈએ સાક્ષાત્કાર કર્યો નથી. આમ બુદ્ધને પ્રયત્ન સ્વતંત્ર રીતે પ્રજ્ઞા પ્રાપ્ત કરવાને રહ્યો છે અને તેથી તેમનું દર્શન એ તેમનું પિતાનું છે. તેમણે એક નવી નિષ્ઠા ઊભી કરી છે. તત્ત્વજ્ઞાનની બાબતમાં એ કઈને અનુસર્યા નથી, એ તેમને દાવો છે. આમ બુદ્ધે જ્યારે પ્રજ્ઞાના કપાટ ઉઘાડી નાખ્યાં અને તેને મોકળી મૂકી ત્યારે તેનું પરિણામ તેમના સુધી જ સીમિત રહે એ અસંભવ હતું. તેમના સંઘમાં પણ એ પ્રજ્ઞાવિકાસ પ્રત્યે સ્પષ્ટ પ્રયત્નો દેખાય છે. પરિણામે ઉત્તરોત્તર સૂમસૂક્ષ્મતર–સૂક્ષ્મતમ દાર્શનિક વિચારણાને આધારે વિવિધ સંપ્રદાયના પાયા બૌદ્ધ દર્શનમાં નંખાયા છે અને વિજ્ઞાનવાદ અને શૂન્યવાદ જેવા, પ્રજ્ઞાનો ઉત્તરોત્તર ઉત્કર્ષ સિદ્ધ કરતા વાદો અસ્તિત્વમાં આવ્યા છે. મધ્યમમાર્ગનું પ્રજ્ઞાના ક્ષેત્રમાં કેન્દ્રબિંદુ કાયમ રાખવા છતાં એ માધ્યમિક વસ્તુને દોર લાંબે હેઈ દાર્શનિક વિચારણમાં જે છૂટ બૌદ્ધ આચાર્યોએ લીધી છે તે ભારતીય દર્શનના ઇતિહાસમાં પ્રજ્ઞા માર્ગનું એક અદ્વિતીય દૃષ્ટાંત બની રહે છે. આવી છૂટ જૈન આચાર્યોએ લીધી નથી એ પણ એટલું જ સ્પષ્ટ છે. અને તે સિદ્ધ કરે છે કે તેમનો માર્ગ પ્રજ્ઞાને નહિ પણ કષાયવિજયનો હતો,
–“પ્રબુદ્ધજીવન”, તા. ૧૫-૫-૫૮, ૧ ૬-૫૮
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
