________________
સાધન-નિકા | ૨૩૭
ધ્યાનાભ્યાસક્રમશ: આસનસ્થિરતા અને ધારણા-ધ્યાનનો અભ્યાસગોઠવી દઈ ગૃહસ્થ સાધકોએ પણ ધ્યાન અને સ્વરૂપાનુસંધાનની દિશામાં પુરુષાર્થ કરવો ઘટે.
ત્યાગીઓનું કર્તવ્ય-શાસન-પ્રભાવના કે આત્મસાધના?
મુનિજીવન એ તો જીવનભરનું સામાયિક છે, એટલે તેમાં તો સ્વાધ્યાયતત્ત્વચિંતન-ધ્યાન દ્વારા સ્વરૂપાનુસંધાનની સાધના એ જ મુખ્ય કામ હોય. સંયમીને દિવસનો એક પ્રહર અને રાત્રિના બે પ્રહર સિવાયનો લગભગ સઘળોય સમય સ્વાધ્યાય-ધ્યાન-આત્મચિંતનમાં જ ગાળવાની આજ્ઞા છે. મુનિની શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ દિનચર્યા જોતાં તેમાં આ વાત ઊપસી આવે છે. પરંતુ વર્તમાનમાં ધ્યાનસાધના લગભગ વિસારે પડી ગયેલી જણાય છે. ત્યાગી વર્ગનું લક્ષ ‘શાસન-પ્રભાવના પ્રતિ વધુ કેન્દ્રિત થયું છે, તેથી જનસમુદાય જેના પ્રત્યે આકર્ષાય તેવી પ્રવૃત્તિઓ પાછળ આજે તેનાં સમય અને શક્તિ વધુ ખર્ચાય છે અને વ્યક્તિગત સાધના કથળે છે. પૂર્વના કાળમાં મુનિઓ ઉઘાનાદિમાં વસતા અને, જનસમુદાયથી દૂર રહી, પોતાની સમગ્ર શક્તિ સાધનામાં રેડતા. એકાંતવાસમાં પોતાની સાધનાને પરિપક્વ કરી, સ્વરૂપજાગૃતિપૂર્વક, નિ:સંગભાવે પ્રવૃત્તિ કરવાની ક્ષમતા જેમણે મેળવી લીધી હોય એવા આચાર્યાદિ જ સમાજના નિકટ સંપર્કમાં આવતા. પોતાની આંતરિક જાગૃતિના બળે તેઓ સમાજના અશુદ્ધ વાયુમંડળની અસરથી નિર્લેપ રહી શકતા અને સંસર્ગમાં આવનારમાં સાચી આધ્યાત્મિક જાગૃતિની ચિનગારી પ્રગટાવી, સમાજના નૈતિક-આધ્યાત્મિક વિકાસમાં પ્રાણ પૂરતા.
કિંતુ, વર્તમાનમાં આ પ્રણાલિકા રહી નથી. મુનિજીવનના સ્વીકાર પછી, જનસંપર્કથી અળગા રહી સાધનાનું ઊંડાણ પ્રાપ્ત કરવાને બદલે, દીક્ષાદિનથી જ અતિ નિકટ લોકસંપર્કના પ્રભાવે, અંતરમાં સુપ્ત લોકેષણાદિ વત્તિઓ બહાર આવે છે અને જાણે-અજાણે સાધક આંતરિક સાધના કરતાં સામાજિક પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરવામાં ઉપયોગી થાય એવી
૭. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર, અધ્યયન ૨૬.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
