________________
અંતર્મુખતા અને સાક્ષીભાવની સાધના ૧૭૭
આ સ્થિતિમાંથી બહાર નીકળીને સ્વરૂપનું અનુસંધાન શી રીતે સાધવું?—આ પ્રશ્ન તમને મૂંઝવે છે? તો ચાલો, એ માટેની કેટલીક સરળ સાધના-પ્રક્રિયાઓનો અહીં થોડો પરિચય મેળવીએ.
‘આત્મવિચાર’/હું કોણ?
સ્વરૂપ-બોધ માટે આપણા યુગના આત્મનિષ્ઠ સંત શ્રી રમણ મહર્ષિએ, ‘આત્મવિચાર’-Self-enquiry નામે ઓળખાતી, એક સરળ છતાં અસરકારક પ્રક્રિયા બતાવી છે. જિજ્ઞાસુઓને તેઓ અનુરોધ કરતા કે,
‘હું દેહ’ એવા મતિસૂત્રને વિષે, ગુંથાઈ ચિંતા સઘળી જનોની; ‘હું કોણ?’ એ ચિંતનથી અે ડૂબો, સમસ્ત ચિંતા ટળશે તમારી.
ચિત્ત શમ્યા વિના આત્મસાક્ષાત્કાર થતો નથી. ચિત્ત એ બીજું કશું જ નહિ પણ વિચારોનો ભારો માત્ર છે; અને વિચારોમાં સૌથી આઘ અને પ્રધાન વિચાર છે ‘હું’. માટે, ‘હું કોણ?” એ ખોજ કરો, એના દ્વારા જ ચિત્તને શમાવી શકાશે. ચિત્તને આમ સતત અંતર્મુખ રાખીને સ્વમાં રહેવું-આત્માનુસંધાન કરવું–એનું જ નામ ‘આત્મવિચાર’.
શરીર, ઇન્દ્રિયો અને મનની પ્રવૃત્તિ ચાલુ હોય ત્યારે, આપણે તેમાં એવા ભળી જઈએ છીએ કે સ્વરૂપ-સ્મૃતિ ટકતી નથી. માટે, પ્રથમ તો, રોજ નિયત સમયે, અન્ય સર્વ પ્રવૃત્તિ છોડીને, આત્માનુસંધાનનો અભ્યાસ કરવો રહ્યો.
આ માટે પદ્માસન, સુખાસન, વજ્રાસન આદિ ધ્યાન માટેના કોઈ એક આસનમાં સ્થિર થઈ, આંખ મીંચી પ્રથમ દશેક ઊંડા શ્વાસ લઈને, શ્વાસોચ્છ્વાસની ક્રિયા શાંત, ધીમી અને લયબદ્ધ થવા દો. પછી તમારી સાચી ઓળખાણ મેળવવાનો પ્રયાસ કરો : ઊંડી જિજ્ઞાસા સાથે મનોમન પ્રશ્ન કરો કે ‘હું કોણ?' આ પ્રશ્નનો ઉત્તર શબ્દો દ્વારા ન આપતાં, મન:ચક્ષુ સમક્ષ તે ઉપસવા દો. મન:ચક્ષુ સામે તમારી આકૃતિ ખડી કરો અને વિચારો કે આ શરીર એ ‘હું’ છે? વચ્ચે બીજા કોઈ ફાલતુ વિચારોને અવકાશ ન આપતાં, બચપણથી આજ સુધીની વિવિધ અવસ્થાઓને ક્રમશ: ચિત્રપટની જેમ મનશ્ચક્ષુ સામેથી પસાર થવા દો. જન્મથી માંડીને આજ સુધીમાં કેટલું બધું પરિવર્તન આ શરીરમાં થયું છે, ઍની નોંધ લો.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
