________________
૧૩૦ આત્મજ્ઞાન અને સાધનાપથ
વચનોથી કોઈ એમ સમજવાની ભૂલ ન કરે કે આત્મવિકાસમાં તપ નિરુપયોગી છે. ઉપર્યુક્ત થનમાં હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે મુક્તિસાધનામાં આત્મજ્ઞાનનું કેવું મહત્ત્વભર્યું સ્થાન છે તે સૂચવ્યું છે, નહિ કે તપની નિરર્થકતા. ‘એકડા વિનાનાં મીંડાં નકામાં' એમ કહીએ છીએ ત્યારે આપણે એ પણ સમજીએ છીએ કે ‘મીંડું’ એકડાની પડખે ઊભું રહે તો એકડાની કિંમત દશગણી થઈ જાય છે, એટલું જ નહિ, મીંડાંમાં એકડાના મૂલ્યના ગુણાકાર કરવાની શક્તિ છે. એ જ વાત તપ વિશે પણ સમજી લેવી જોઈએ.
વિવેકપૂર્વકનું બાહ્ય અને આત્યંતર તપ મુક્તિપ્રયાણમાં વેગ લાવી દે છે. ‘શરીરમાયું હતુ ધર્મસાધનમ્ ।' એમ કહીને સાધનામાં બાધક બને એ રીતે શરીરને પંપાળવાનું નથી; તેમ બીજી બાજુ, ‘દેહ આપણો દુશ્મન છે, એને કારણે જ સંસાર પરિભ્રમણ કરવું પડે છે’ એમ માનીને, ચિત્તમાં રહેલ વાસનાના ઉન્મૂલન પ્રત્યે સજાગ બન્યા વિના, કેવળ કાયાની સામે યુદ્ધે ચડવું એમાં પણ સાધનાનો વિવેક નથી. મનમાં રહેલી વાસનાઓને સૂકવી નાખવાની છે; એના પ્રત્યે દુર્લક્ષ રાખી, કેવળ શરીરને સૂકવી નાખવાથી શું વળે? જ્ઞાનીઓ કહે છે, જયાં ક્રોધ-લોભ આદિ કાષાયિક ભાવોને ખાળવાનું લક્ષ્ય નથી એવા ઉપવાસ કે માસક્ષમણાદિ – એ તપ નથી, લાંઘણ છે.`` સાધક માટે ખરું કુરુક્ષેત્ર પોતાનું મન છે. એમાં રહેલી દુવૃત્તિઓ અને કુવાસનાઓને અકબંધ રાખીને થતું, ગમે તેવું ઉગ્ર પણ બાહ્ય તપ મોક્ષસાધનાને વેગવાન ન બનાવી શકે. જે બાહ્ય તપ આત્યંતર તપને સહાયક બનતું હોય તે જ મુક્તિસાધનાનું અંગ બની શકે.
ખરું તપ
વાસ્તવમાં તો જ્ઞાન (આત્મજ્ઞાન)-અર્થાત્ કાયા સાથેના તાદાત્મ્યથી
૧૧. તવેવ દિ તર: વાર્યું, દુષ્કૃતં યંત્ર નો મવેત્ येन योगा न हीयन्ते, क्षीयन्ते नेन्द्रियाणि वा ।।
જ્ઞાનસાર, તપોષ્ટક, શ્લોક ૭.
૧૨, યત્ર ોધ ષયાળાં, બ્રહ્મ ધ્યાનું નિનસ્ય ના ज्ञातव्यं तत्तपः शुद्धमवशिष्टं तु लंघनम् ।।
Jain Education International
-
· અધ્યાત્મસાર, આત્મનિશ્ચયાધિકાર; શ્લોક ૧૫૭.
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
