________________
૧૨૨ | આત્મજ્ઞાન અને સાધનાપથ બધાંની અસરથી પર એવા પોતાના અધિકારી શુદ્ધ શાશ્વત સ્વરૂપનું સ્મરણ સાધકને એમાંથી જન્મતા ચિત્તક્ષોભ, દૈન્યભાવ અને સંભવિત આર્તધ્યાનમાં અટવાતાં ઉગારી શકે છે. જયાં સુધી માણસ દેહ અને દેહથી સંબંધિત પ્રાણી, પદાર્થ કે પરિસ્થિતિને સ્થિર રાખવા મથે છે ત્યાં સુધી તેમાં આવતું કોઈ પરિવર્તન કે તેવા કોઈ પણ ફેરફારની સંભાવના માત્ર તેને બેચેન બનાવી મૂકશે. પરંતુ, પુલકૃત સર્વ સંયોગો – સર્વ ઔદયિક ભાવો, પદાર્થ કે પરિસ્થિતિ-ની ક્ષણિકતાનું ભાન તેમજ પોતાનાં સુખસલામતી-અસ્તિત્વ બાહ્ય વસ્તુ, વ્યક્તિ કે પરિસ્થિતિથી નિરપેક્ષ છે એ સમજણ અને વિશ્વાસ જેના ચિત્તમાં સ્થિર થયાં હશે, તે બાહ્ય જગતમાં થતી ગમે તેવી ઊથલપાથલોથી કે ગમે તેવા પ્રતિકૂળ વળાંક લેતી પોતાની બાહ્ય પરિસ્થિતિમાં પણ સંકલ્પગ્રસ્ત નહિ બને.
આમ, સમતાના વિકાસ, પોષણ અને સ્થિરતા માટે ઉપર્યુક્ત ત્રણ અંગો આવશ્યક છે; એ ત્રણે પરસ્પર સંકળાયેલાં છે :
૧. સંયમમય જીવન તથા જગત સાથે પ્રેમ અને સહાનુભૂતિવાળો જીવનવ્યવહાર હોય ત્યાં સ્વરૂપજાગૃતિ ટકી શકે છે.
૨. નિજના શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપની સભાનતાવાળી વ્યક્તિ અન્ય દેહધારીઓમાં પણ, તેમના દેહની ઓથે વિલસી રહેલ, ચૈતન્ય અંશને જોઈ શકે છે; શુદ્ધ ચૈતન્યની દૃષ્ટિથી જીવસૃષ્ટિને નિહાળનાર સહજભાવે તેના પ્રત્યે આત્મસમ દૃષ્ટિ અને સહાનુભૂતિ રાખી શકે છે.
૩. આત્મસ્વરૂપના જ્ઞાનથી વાસિત તથા જીવસૃષ્ટિ પ્રત્યે પ્રેમ, કરૂણા અને સહાનુભૂતિસભર એવા ચિત્તની ભોગપ્રવૃત્તિ, પોતાના બાળકનાં હિતસુખ અર્થે પોતાનાં સુખ-સગવડની આહૂતિ આપતી વાત્સલ્યમયી માતાની જેમ, આપોઆપ નિયંત્રિત રહે છે.
જયાં આ બે–આત્મસ્વરૂપનું ભાન અને જીવસૃષ્ટિ સાથે આત્મીયતા- ! નો અભાવ હોય ત્યાં જીવનમાં સ્વયંસ્કૂર્ત સંયમ નથી આવતો, પરંતુ
८. स्वप्रयोजनसंसिद्धिः स्वायत्ता भासते यदा। बहिरर्थेषु संकल्प-समुत्थानं तदा हतम् ।।
- અધ્યાત્મસાર, સમતાધિકાર, શ્લોક ૬.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
