________________
૧૧૮ | આત્મજ્ઞાન અને સાધનાપથ સ્થિર તેટલું ધ્યાન સહજ થવાનું અને, સમત્વ દઢ બને ધ્યાન વડે. આમ ધ્યાન અને સમત્વ પરસ્પર સહાયક છે.'
આથી, આત્મદર્શનાકાંક્ષી માટે, સમત્વ અને ધ્યાનનો બેવડો અભ્યાસ આવશ્યક બને છે. સમત્વસાધનાની ત્રણ આધારશિલાઓ
સમત્વના વિકાસ અર્થે સાધકે વૈરાગ્ય, વિશ્વપ્રેમ અને જ્ઞાનનો ત્રિપાંખિયો બૂહ અપનાવવો જોઈએ. ચિત્ત ભોગોથી વિરક્ત, જીવસૃષ્ટિ પ્રત્યે આત્મતુલ્ય દૃષ્ટિમાંથી જન્મતી સહાનુભૂતિવાળું અને જ્ઞાનથી વાસિત હોય તો સમત્વ સુલભ બને. 'જ્ઞાન'થી અહીં જગતના ભાવોની ક્ષણભંગુરતાનું ભાન અને પોતાના નૈૠયિક શુદ્ધ શાશ્વત સ્વરૂપની પ્રતીતિઅનુભવ પૂર્વે શ્રતથી લભ્ય પ્રતીતિ-અપેક્ષિત છે. આ ત્રણેયનો સુભગ સંયોગ થતાં સમત્વ સ્થિર બને. – વૈરાગ્ય નિયંત્રિત ભોગ-ઉપભોગ
ભોગોમાં જે અત્યંત આસક્ત હોય તે સમતા કે ચિત્તશાંતિ મેળવી શકે નહિ. ભોગની કામનાથી તેનું ચિત્ત સદા સુબ્ધ જ રહેવાનું. તેથી દેહને સાધનાક્ષમ રાખવા માટે અને જીવનયાત્રાના નિર્વાહ અર્થે આવશ્યક હોય તેથી અધિક ભોગ-ઉપભોગ સાધક ટાળે એ ઇચ્છનીય છે. પ્રત્યેક ભોગપ્રવૃત્તિ (કે એનો વિચાર સુધ્ધાં) ચિત્તમાં તેનો સંસ્કાર મૂકતી જાય છે, જેના પરિણામે એ ભોગોમાં પ્રવૃત્ત થવાની ફરી ફરી ઇચ્છા જાગે છે. જેમ કોઈ મુસાફર ધારેલી જગ્યાએ પહોંચે નહીં ત્યાં સુધી માર્ગની અગવડો તથા મુસાફરીનો શ્રમ અનુભવે છે અને તેથી અશાંત રહે છે, તેમ મનમાં ઊઠેલી એક ઇચ્છા પૂરી ન થાય ત્યાં સુધી મન અશાંત રહે છે ને વિક્ષેપનો અનુભવ કરે છે. અનિયંત્રિત ભોગેચ્છાને સંતોષવા જરૂરી સાધન-સામગ્રી મેળવતાં, સાચવતાં અને ભોગવતાં ચિત્તમાં ચિંતા, અંજપો અને સંલેશનાં ૩. (i) 7 સાપેન વિના ધ્યાને ન ધ્યાનેન વિના જ તતા निष्कम्पं जायते तस्माद् द्वयमन्योन्यकारणम्।।
– યોગશાસ્ત્ર, પ્રકાશ ૪, શ્લોક ૧૧૪. (ii) વસ્ય ધ્યાન સુનિW, સમત્વે તજી નિશ્રામ
– જ્ઞાનાર્ણવ, સર્ગ ૨૫, શ્લોક ૨.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
