________________
૮૦ આત્મજ્ઞાન અને સાધનાપથ
નથી. આવી વ્યક્તિ અંતરમાં આસક્તિરહિત હોવા છતાં, તેનું બાહ્ય આચરણ, પૂર્વસંસ્કાર કે ચારિત્ર-મોહનીયાદિ કર્મના આવરણના કારણે, ઘણી વાર, આસક્ત વ્યક્તિના આચરણ જેવું રહે છે; અર્થાત્ અંતર અનાસક્ત હોવા છતાં તેની બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં/યોગધારામાં થોડી-ઘણી અશુદ્ધિ અને ચંચળતા રહે છે. તે દૂર કરવા દેશિવરતિ કે સર્વવિરતિની તપ-ત્યાગજ્ઞાનમય સાધના પૂર્ણયોગેશ્વર શ્રી જિનેશ્વર દેવોએ ચીંધી છે; એના દ્રારા યોગપ્રવૃત્તિની અને જ્ઞાનની-એ બંને ધારાને પૂર્ણ શુદ્ધ કરવી એ જૈન સાધનાનું લક્ષ્ય રહ્યું છે.
૧૪
માત્ર એક વારના ક્ષણિક અપરોક્ષ દર્શનથી જીવનમુક્ત થઈ જવાતું નથી એ વાત યોગદર્શનના પ્રણેતા મહર્ષિ પંતજલિએ પણ કરી છે-પણ જરા જુદા શબ્દોમાં.` ‘યોગસૂત્ર’ના વિવેચનકારોએ એ વાતને સ્પષ્ટ કરતાં કહ્યું છે કે,
સાધકને જ્યારે એ સાક્ષાત્કાર થાય કે દશ્યથી ચિત્ત જુદું છે અને ચિત્તથી પુરુષ અર્થાત્ પોતે જુદો છે ત્યારે ભય-શોકાદિની નિવૃત્તિ થાય છે; તે સાધક કૈવલ્યને અભિમુખ થાય છે, પણ તે જ ક્ષણે તેને કૈવલ્યની ઉપલબ્ધિ થઈ જતી નથી; અર્થાત્ એ અપરોક્ષ સાક્ષાત્કાર એક વખત થવા માત્રથી કૃતકૃત્ય થઈ જવાતું નથી. એ વિવેક-સાક્ષાત્કારમાં વચ્ચે વચ્ચે પૂર્વસંસ્કારવશાત્ વ્યુત્થાન વૃત્તિઓ સ્ફુરે છે. જ્યારે દેઢ અભ્યાસથી વ્યુત્થાન સંસ્કારોનો સમૂળગો નાશ થઈ જાય ત્યારે જ એ વૃત્તિઓ સ્ફૂરતી બંધ થાય છે. તેથી, ઉત્પન્નમાત્ર વિવેકસાક્ષાત્કારવાળા યોગીએ પણ વ્યુત્થાન સંસ્કારોના નાશ માટે પ્રયત્ન કરવો જરૂરી છે.
વ્યુત્થાન સંસ્કારોનો દાહ વિવેકસાક્ષાત્કારરૂપ સંપ્રજ્ઞાત યોગની
૧૩. એજન, શ્લોક ૧૫૦-૧૫૧. ૧૪. યા તુ સર્વત: શુદ્ધિ-નયતે ધારયોર્દયો। शैलेशीसंज्ञितः स्थैर्या- तदा स्यात् सर्वसंवरः । ततोऽर्वाग् यच्च यावच्च स्थिरत्वं तावदात्मनः । संवंरो, योगचाञ्चल्यं यावत्तावत्किलाश्रवः ॥
૧૫. યોગસૂત્ર, કૈવલ્યપાદ, સૂત્ર ૨૫-૩૪.
Jain Education International
– એજન, શ્લોક ૧૫૨-૧૫૩.
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
