________________
સાપેક્ષવાદ
૨૫૫ અન્ય ગુણોમાં અભેદ છે.
ગુણિદેશ – જે દેશમાં અસ્તિત્વ રહે છે તે જ દેશમાં ઘટના અન્ય ગુણો પણ રહે છે. ઘટરૂપ ગુણીના દેશની દષ્ટિએ જોવામાં આવે તો અસ્તિત્વ અને અન્ય ગુણોમાં કોઈ ભેદ નથી.
સંસર્ગ– જે રીતે અસ્તિત્વ ગુણનો ઘટ સાથે સંસર્ગ છે તેવી જ રીતે અન્ય ગુણોનો પણ ઘટ સાથે સંસર્ગ છે. તેથી સંસર્ગની દૃષ્ટિએ જોતાં અસ્તિત્વ અને બીજા ગુણોમાં કોઈ ભેદ નથી દેખાતો. સંસર્ગમાં ભેદની પ્રધાનતા હોય છે અને અભેદની અપ્રધાનતા. સમ્બન્ધમાં અભેદની પ્રધાનતા હોય છે અને ભેદની અપ્રધાનતા.
શબ્દ – જેમ અસ્તિત્વનું પ્રતિપાદન “છે” શબ્દ દ્વારા થાય છે તેવી જ રીતે અન્ય ગુણોનું પ્રતિપાદન પણ “છે” શબ્દ દ્વારા થાય છે. “ઘટમાં અસ્તિત્વ છે', “ઘટમાં કૃષ્ણત્વ છે”, “ઘટમાં કઠિનત્વ છે” આ બધાં વાક્યોમાં “છે” શબ્દ ઘટના વિવિધ ધર્મોને પ્રગટ કરે છે. જે “છે' શબ્દથી અસ્તિત્વનું પ્રતિપાદન થાય છે તે જ “છે શબ્દથી કૃષ્ણત્વ, કઠિનત્વ આદિ ધર્મોનું પણ પ્રતિપાદન થાય છે. તેથી શબ્દની દષ્ટિએ પણ અસ્તિત્વ અને અન્ય ધર્મોમાં અભેદ છે. અસ્તિત્વની જેમ પ્રત્યેક ધર્મને લઈસકલાદેશનું સંયોજન કરી શકાય છે.
સકલાદેશના આધારે જે સપ્તભંગી બને છે તેને પ્રમાણસપ્તભંગી કહે છે. વિકલાદેશની દષ્ટિએ જે સપ્તભંગી બને છે તે નયસપ્તભંગી છે. સપ્તભંગી શું છે? એક વસ્તુમાં અવિરોધપૂર્વક વિધિ અને પ્રતિષેધની વિકલ્પના સપ્તભંગી છે. પ્રત્યેક વસ્તુમાં કોઈ પણ ધર્મ વિધિ અને નિષેધ ઉભયસ્વરૂપવાળો હોય છે એ આપણે જોઈ ગયા. જયારે આપણે અસ્તિત્વનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ ત્યારે નાસ્તિત્વ પણ નિષેધરૂપે આપણી સમક્ષ ઉપસ્થિત થઈ જાય છે. જ્યારે આપણે સતનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ ત્યારે અસત્ પણ સામે આવી જાય છે. જ્યારે આપણે નિયત્વનું કથન કરીએ છીએ ત્યારે અનિત્યત્વ પણ નિષેધરૂપે આવી ઉપસ્થિત થઈ જાય છે. કોઈ પણ વસ્તુના વિધિ અને નિષેધરૂપ બે પક્ષવાળા ધર્મનું વિના વિરોધ પ્રતિપાદન કરવાથી જે સાત પ્રકારના વિકલ્પો બને છે તે સપ્તભંગી છે. વિધિ અને નિષેધરૂપ ધર્મોનો વસ્તુમાં કોઈ વિરોધ નથી. બન્ને પક્ષો એક જ વસ્તુમાં અવિરોધપણે રહે છે. આ દેખાડવા માટે “અવિરોધપૂર્વક' અંશનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે.
૧. પ્રશ્નવાસ્મિન વસ્તુવિધેન વિધિપ્રતિષેધવત્વના સતપંજી . તત્ત્વાર્થ
રાજવાર્તિક, ૧.૬.૫.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
