Jain Dharma Darshan Jain History Series 11

SR No.: 001321
Original Sutra Author: N/A
Author: Mohanlal Mehta
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2005
Total Pages: 444
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati, Philosophy, Nyay, History, Karma, & Achar
File Size: 24 MB

Page 231

જ્ઞાનમીમાંસા
૨૦૭
પ્રમાણ શું છે ? આ પ્રશ્નને બરાબર સમજવા માટે એકબે આચાર્યોનો આધાર લઈએ. માણિક્યનન્દી પ્રમાણનું લક્ષણ દર્શાવતાં કહે છે કે તે જ જ્ઞાન પ્રમાણ છે જે સ્વનો અને અપૂર્વ અર્થનો નિર્ણય કરે છે. જ્ઞાન પોતાને પણ જાણે છે અને બાહ્ય અર્થને પણ જાણે છે. જ્ઞાનરૂપ પ્રમાણ માટે એ આવશ્યક છે કે તે પોતાને પણ જાણે અને અર્થને પણ જાણે. અર્થજ્ઞાનમાં વળી પિષ્ટપેષણ ન હોવું જોઈએ પરંતુ કંઈક નવીનતા હોવી જોઈએ. તેથી અર્થની પહેલાં ‘અપૂર્વ’ વિશેષણ મૂક્યું છે. જ્ઞાન જ પ્રમાણ કેમ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહ્યું છે કે જ્ઞાન જ પ્રમાણ છે કેમ કે ઇષ્ટ વસ્તુનું ગ્રહણ અને અનિષ્ટ વસ્તુનો ત્યાગ જ્ઞાનના કારણે જ થઈ શકે છે. ગ્રહણ અને ત્યાગરૂપ પ્રવૃત્તિ જ્ઞાનના અભાવમાં ઘટતી નથી. તેથી જ્ઞાન જ પ્રમાણ છે.
વાદિદેવસૂરિએ પ્રમાણનું લક્ષણ આ પ્રમાણે આપ્યું છે સ્વ અને પરનું નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન પ્રમાણ છે. તેમણે ‘અપૂર્વ' વિશેષણ કાઢી નાખ્યું. અપૂર્વ અર્થનું હોય કે પૂર્વ અર્થનું હોય - ગમે તે જ્ઞાન હોય પરંતુ નિશ્ચયાત્મક હોય તો તે પ્રમાણ છે. જ્ઞાન જ બતાવી શકે છે કે શું ગ્રાહ્ય છે અને શું ત્યાજ્ય છે, તેથી જ્ઞાન જ પ્રમાણ
――
છે.
આચાર્ય હેમચન્દ્રે પ્રમાણમીમાંસામાં લખ્યું કે અર્થનો સમ્યક્ નિર્ણય પ્રમાણ છે. અહીં ‘સ્વ અને પર' એવો પ્રયોગ નથી. અર્થનો નિર્ણય સ્વનિર્ણયના અભાવમાં થઈ શકતો નથી, તેથી અર્થનિર્ણયનો અવિનાભાવી સ્વનિર્ણય સ્વતઃ સિદ્ધ છે. જ્યારે સ્વનિર્ણય થાય છે ત્યારે જ અર્થનિર્ણય થાય છે. હેમચન્દ્રે આ સિદ્ધાન્તને ધ્યાનમાં રાખીને ‘સ્વનિર્ણય’ વિશેષણનો પ્રયોગ કર્યો નથી.
પ્રમાણનાં ઉપર જણાવેલાં લક્ષણોને જોવાથી જણાઈ આવે છે કે જ્ઞાન અને પ્રમાણમાં અભેદ છે. જ્ઞાનનો અર્થ સમ્યક્ જ્ઞાન છે, મિથ્યાજ્ઞાન નથી. જ્યારે જ્ઞાન કોઈ પદાર્થનું ગ્રહણ કરે છે ત્યારે તે સ્વને પ્રકાશિત કરીને જ તે પદાર્થને ગ્રહણ કરે છે. જૈન દર્શનમાં જ્ઞાનને સ્વ-પરપ્રકાશક માનવામાં આવ્યું છે. જ્ઞાનનો એવો સ્વભાવ છે કે તે પોતે પોતાને પ્રકાશિત કરીને જ અર્થને પ્રકાશિત કરે છે. જે ખુદ અપ્રકાશિત હોય તે બીજાને પ્રકાશિત કરી શકે નહિ. દીપક જ્યારે ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તે ઘટાદિ
૧. પરીક્ષામુખ, ૧.૨.
૨. એજન, ૧.૨
૩. સ્વપવ્યવસાયાત્મ જ્ઞાનું પ્રમાળમ્ । પ્રમાણનયતત્ત્વાલોક, ૧.૨.
૪. એજન, ૧.૩
૫. સભ્ય નિર્ણય: પ્રમામ્ । પ્રમાણમીમાંસા, ૧.૧.૨