________________
જ્ઞાનમીમાંસા
૧૭૫
૧
નીચેના શબ્દોનો પ્રયોગ કર્યો છે
નિવારણ કરીને સમ્યક્ત્તો નિર્ણય થઈ જાય છે. જે ગુણો વાસ્તવિક છે તેમનું નિશ્ચિત જ્ઞાન થઈ જાય છે અને જે ગુણો અવાસ્તવિક છે તેમનો નિષેધ થઈ જાય છે. વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં એક મત એવો પણ મળે છે કે જે ગુણો પદાર્થમાં નથી તેમનું નિવારણ (વ્યાવૃત્તિ યા નિષેધ) અવાય છે અને જે ગુણો પદાર્થમાં છે તેમની સ્થાપના યા સ્થિરીકરણ ધારણા છે. ભાષ્યકારના મતે આ સિદ્ધાન્ત બરાબર નથી. અસદ્ગુણોનું નિવારણ હો કે સદ્ગુણોનું સ્થિરીકરણ (સ્થાપના) હો કે તે બન્ને હો બધું જ અવાયાન્તર્ગત છે. નન્દીસૂત્રમાં અવાયના નીચે જણાવેલા પર્યાયો આપ્યા છે – આવર્તનતા, પ્રત્યાવર્તનતા, અવાય, બુદ્ધિ, વિજ્ઞાન. તત્ત્વાર્થભાગ્યે અવાય માટે અપગમ, અપનોદ, અપવ્યાધ, અપેત, અપગત, અપવિદ્ધ, અપનુત.TM આ શબ્દો નિષેધાત્મક છે અર્થાત્ નિષેધ, નિવારણ યા વ્યાવૃત્તિનો અર્થ આપે છે. વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જે મતનો ઉલ્લેખ છે સંભવતઃ તે જ મતની આ પરંપરા છે. અવાય અને અપાય આ બન્ને શબ્દોને જોવાથી માલૂમ પડે છે કે અપાય નિષેધાત્મક છે અને અવાય વિધ્યાત્મક છે. જે પરંપરા આ જ્ઞાનને નિષેધાત્મક માને છે તેમાં અપાય શબ્દનો પ્રયોગ વધુ વાર થયો છે. જે પરંપરામાં તેનું વિધ્યાત્મક વિધાન પણ છે તેમાં અવાય શબ્દનો પ્રયોગ વધુ વાર થયો છે. આ જ્ઞાન ધારણાની કોટિમાં પહોંચીને જ પાકું નિશ્ચયરૂપ બને છે, તેથી આ મતભેદ છે. અવાયમાં કંઈક અધૂરપ અવશ્ય હોય છે. વિધ્યાત્મક માનીને પણ તેની દઢાવસ્થા ધારણામાં જ મનાઈ છે. તેથી આ બન્ને પરંપરાઓમાં વિશેષ ભેદ રહેતો નથી.
૫
ધારણા
---
અવાય પછી ધારણા થાય છે. ધારણામાં જ્ઞાન એટલું તો દૃઢ બની જાય છે કે તે સ્મૃતિનું કારણ બને છે. તેથી ધારણાને સ્મૃતિનું કારણ (હેતુ) કહેવામાં આવી છે.° તે સંધ્યેય અથવા અસંખ્યેય સમય સુધી ટકે છે. નન્દીસૂત્રમાં ધારણા માટે આ શબ્દોનો
દ
૧. ૧૮૫
૨. ૧૮૬
૩.
૩૨
૪. ૧.૧૫
૫. સર્વાર્થસિદ્ધિ, રાજવાર્તિક આદિ.
૬. તત્ત્વાર્થભાષ્ય, હારિભદ્રીય ટીકા, સિદ્ધસેનીય ટીકા.
૭. સ્મૃતિદેતુŕરા । પ્રમાણમીમાંસા, ૧.૧.૨૯
૮. નન્દીસૂત્ર, ૩૪. આવશ્યકનિર્યુક્તિ, ૪.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
