________________
૧૬૬
જૈન ધર્મ-દર્શન
જ્ઞાન
પ્રત્યક્ષ
પરોક્ષ
ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ
નોઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ
આભિનિબોધિક
૧. શ્રોત્રેન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ ૨. ચક્ષુરિન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ ૩. ધ્રાણેન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ ૪. રસનેન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ ૫. સ્પર્શનેન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ
૧. અવધિ ૨. મન:પર્યાય ૩. કેવલ
શ્રુતનિઃસૃત
અશ્રુતનિઃસૃત
અવગ્રહ
અવાય ધારણા
વ્યંજનાવગ્રહ
અર્થાવગ્રહ
ત્પત્તિકી
વનયિકી
કર્મચા
પારિણામિકી
ઉપર જણાવેલી ત્રણ ભૂમિકાઓને જોવાથી જણાય છે કે પ્રથમ ભૂમિકામાં દાર્શનિક પુટનો અભાવ છે. આ ભૂમિકા પ્રાચીન પરંપરાનું જેમનું તેમ સીધું દિગ્દર્શન માત્ર છે. જ્ઞાનને પહેલેથી જ પાંચ વિભાગોમાં વિભક્ત કરીને મતિજ્ઞાનના અવગ્રહ આદિ પેટભેદો કરવા એ બહુ પ્રાચીન પરિપાટી છે. આ પરિપાટીનું દિગ્દર્શન ભગવતીસૂત્રમાં છે. બીજી ભૂમિકા ઉપર દાર્શનિક ચિત્તનનો પ્રભાવ છે અને સાથે સાથે જ શુદ્ધ જૈન દૃષ્ટિની છાપ પણ છે. સૌપ્રથમ જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષમાં વિભક્ત કરવામાં આવ્યું છે. આ વિભાગને ઉત્તરકાલીન જૈન તાર્કિકોએ પણ માન્ય રાખ્યો છે. આ વિભાગની પાછળ વિશદ્ય અને અવૈશદ્યની ભૂમિકા છે. વૈશદ્યનો આધાર આત્મપ્રત્યક્ષ છે અને અવૈશદ્યનો આધાર ઇન્દ્રિય અને મનથી જન્ય જ્ઞાન છે. જૈન દર્શનની પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ સંબંધી વ્યાખ્યા આ આધાર ઉપર છે. અન્ય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
